ارزیابی تحلیلی متفرّداتِ عاشورایی خوارزمی در مقتل‌الحسین(ع)

Document Type : علمیه تحقیقیه

Author

Associate Professor, Department of Quran Science and Hadith, Hazrat-e Masoumeh University, Qom, Iran

10.22034/uh.2025.51725.3562

Abstract

مقتل‌الحسین(ع)خوارزمی در زمره مقاتل تاریخی ـ روایی قرن پنجم و ششم هجری‌است که به‌دلیل مذهب نویسنده، محتوای روایات عاشورایی و تأثیر بر کتب روایی دوران پس از خود قابل توجه‌است. بخشی از گزارشی که خوارزمی از نهضت حسینی نمایانده، برخاسته از روایات مقاتل متقدّم است و بخشی دیگر جزء متفرّدات عاشورایی وی محسوب می‌شود.در تحلیل متفرّدات وی که مسئله اصلی تحقیق پیش‌روست گاه،آشفتگی‌‎های متنی دیده می‌شود که باوقایع مسلّم تاریخی ناسازگار بوده، به‌گونه‌ای که اساس نقل دانشوران قرون بعدی به‌شمار می‌آید. لذا مقتل وی مخاطب را درموطن تأمل و تردید می‌افکند و حتی در برخی موارد، شیعه را متأثر از اعتقاداتی خاص معرفی می‌کند. این مقاله که با روش کتابخانه‌ای ورویکردی تحلیلی ـ انتقادی سامان یافته، می‌کوشد تابا توجه به‌مقایسه با گزارش‌های منابع روایی ـ تاریخی به‌برخی از متفرّدات عاشورایی آن بپردازد و نیز مطالب تاریخی وروایی آن راـ که عمده‌‎ترین مباحث مورد تردید و دقت در این مقتل‌است‌ـ ارزیابی کند.ذکر فضیلت بی حد و حصر برای عاشورا، رخداد ولادت حضرت زهرا (س) و حسنین (ع) در عاشورا، تقویر سر امام حسین(ع)، گریختن دو پسر جعفر طیار از اردوگاه ابن زیاد، اصابت تیر سه شعبه به قلب امام از جمله متفردات عاشورایی خوارزمی است که محل تأمل و دقت است.

Keywords

Main Subjects


الإحتجاج، احمد بن علی طبرسی، مشهد، نشر مرتضی،‏‏ 1403ق.
إحقاق الحق و إزهاق الباطل، سید نورالله حسینی مرعشی، قم، منشورات مکتبة آیة الله مرعشی نجفی،‏‏ ‏بی‌تا.‏
الأخبار الطّوال، ابوحنیفه احمد بن داود دینوری، قم، منشورات الرضی،‏‏ 1368ش.
الإرشاد، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم، کنگره شیخ مفید،‏‏ 1413ق.
أساس البلاغة، محمود بن عمر زمخشری، بیروت، دار صادر،‏‏ 1979م.
الإستبصار، محمد بن حسن طوسی، تهران، دارالکتب الإسلامیة،‏‏ 1390ق.
أسد الغابة، عزالدین ابوالحسن ابن أثیر، بیروت، دار الفکر،‏‏ 1409ق.
الأسرار المرفوعة، ملا علی قاری، بیروت، المکتب الاسلامی،‏‏ 1406ق.
الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن حجر عسقلانی، بیروت، دار الکتب العلمیة،‏‏ 1415ق.
أعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف،‏‏ 1403ق.
الأمالی، ابوجعفر محمد بن بابویه صدوق، تهران، کتابچی،‏‏ 1376ش.
إنباه الرواة علی أنباه النحاة، جمال الدین قفطی، بیروت، مکتبه عنصریة،‏‏ 1424ق.
الإنتصار، عاملی، بیروت، دار السیرة،‏‏ 1422ق.
أنساب الأشراف، ابوالحسن احمد بن یحیی بلاذری، بیروت، دار التعارف،‏‏ 1397ق.
أهل البیت فی المکتبة العربیة، سید عبدالعزیز طباطبائی، قم، آل البیت:،‏‏ 1416ق.
ایضاح المکنون، اسماعیل باشا بغدادی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،‏‏ ‏بی‌تا.‏
الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، ابوریحان بیرونی، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب،‏‏ 1422ق.
بحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،‏‏ 1403ق.
البدایة و النهایة، ابن کثیر دمشقی، بیروت، دار المعرفة،‏‏ 1422ق.
بلاغات النساء، ابوالفضل بن أبی‏طاهر بن طیفور، قم، مکتبة بصیرتی،‏‏ ‏بی‌تا.‏
تاج العروس، محمد مرتضی زبیدی، بیروت، دار الفکر،‏‏ 1414ق.
تاریخ ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون، بیروت، دار الفکر،‏‏ 1408ق.
تاریخ ابن معین، عباس بن محمد دوری، تحقیق: عبدالله احمد، بیروت، دار القلم،‏‏ ‏بی‌تا.‏
تاریخ الإسلام، شمس الدین محمد بن احمد ذهبی، بیروت، دار الکتاب العربی،‏‏ 1410ق.
تاریخ الطبری، ابوجعفر محمد بن جریر طبری، بیروت، دار التراث،‏‏ 1387ق.
تاریخ الیعقوبی، احمد بن واضح یعقوبی، بیروت، دار صادر،‏‏ ‏بی‌تا.‏
تاریخ أهل البیت نقلا عن الأئمة:، ابن ابی الثلج بغدادی، قم، آل البیت:،‏‏ 1410ق.
تاریخ بغداد، ابوبکر احمد بن علی خطیب بغدادی، بیروت، دار الکتب العلمیة،‏‏ 1417ق.
تاریخ مدینة دمشق، ابوالقاسم علی بن حسن ابن عساکر، بیروت، دار الفکر،‏‏ 1415ق.
تجارب الأمم، احمد بن محمد مسکویه رازی، تهران، سروش،‏‏ 1379ش.
تذکرة الخواص، سبط بن جوزی، قم، منشورات الشریف الرضی،‏‏ 1418ق.
تذکرة الموضوعات، محمد طاهر بن علی فتنی، بی‌جا،‏‏ ‏بی‌تا.‏
ترجمة الإمام الحسین۷ من طبقات ابن سعد، محمد بن سعد،‏‏ الهدف،‏‏ ‏بی‌تا.‏
ترجمه الفتوح، ابن اعثم کوفی، ترجمه: محمد بن احمد مستوفی هروی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،‏‏ 1374ش.
تهذیب الأحکام، محمد بن حسن طوسی، تهران، دار الکتب الإسلامیة،‏‏ 1407ق.
جواهر الکلام، محمد حسن نجفی جواهری، تهران، دار الکتب الإسلامیة،‏‏ 1365ش.
حاشیه رد المختار، ابن عابدین، بیروت، دار الفکر،‏‏ 1415ق.
الحدائق الناضرة، یوسف بحرانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی،‏‏ ‏بی‌تا.‏
حواشی الشروانی، شروانی، بیروت، دار احیاء التراث،‏‏ ‏بی‌تا.‏
دانش‏نامه امام حسین۷، محمد محمد ری‌شهری، قم، دار الحدیث،‏‏ 1386ش.
الدُّر المنثور، جلال الدین سیوطی، بیروت، دار المعرفة،‏‏ ‏بی‌تا.‏
الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، محمد بن جمال الدین شهید اول، قم، مؤسسة النشر الإسلامی،‏‏ ‏بی‌تا.‏
دمع السجوم در ترجمه نفس المهموم، عباس قمی، ترجمه: میرزا ابوالحسن شعرانی، قم، هجرت،‏‏ 1381ش.
ذکر اخبار اصبهان، حافظ اصبهانی، بریل: لیدن،‏‏ 1934م.
رساله توضیح المسائل، سید روح الله موسوی خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی=،‏‏ ‏بی‌تا.‏
روضة الواعظین، محمد بن احمد فتال نیشابوری، قم، رضی،‏‏ 1375ش.
الریاض النضرة فی مناقب العشرة، محب الدین طبری، بیروت، دار الکتب العلمیة،‏‏ ‏بی‌تا.‏
السرائر، محمد بن احمد بن ادریس، قم، دفتر انتشارات اسلامی،‏‏ 1410ق.
الشافی، ملامحسن فیض کاشانی، قم، لوح محفوظ،‏‏ 1425ق.
شرح الأخبار، قاضی نعمان مغربی، قم، جامعه مدرسین،‏‏ 1409ق.
شعب الإیمان، احمد بن الحسن بیهقی، بیروت، دار الکتب العلمیه،‏‏ 1410ق.
صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، قاهره، وزارة الاوقاف،‏‏ 1410ق.
صحیح المسلم، مسلم بن حجّاج قشیری، قاهره، دار الحدیث،‏‏ 1412ق.
ضعفاء العقیلی، محمد بن عمرو عقیلی، بیروت، دار الکتب العلمیه،‏‏ 1418ق.
الطبقات الکبری، محمد بن سعد، طائف، مکتبة الصدیق،‏‏ 1414ق.
علل الشرائع، ابوجعفر محمد بن بابویه صدوق، قم، کتابفروشی داوری،‏‏ 1385ش.
عوالم العلوم، عبدالله بن نورالدین بحرانی اصفهانی، قم، مؤسسة الامام المهدی (عج)،‏‏ 1413ق.
العهود المحمدیه، عبدالوهاب شعرانی، مصر، مطبعة مصطفی البابی الحلبی،‏‏ 1393ق.
الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، عبدالحسین امینی، بیروت، دار الکتاب العربی،‏‏ 1387ق.
الفتوح، ابن اعثم کوفی، بیروت، دار الأضواء،‏‏ 1411ق.
الفخری، محمد بن علی بن طباطبا ابن طقطقی، بیروت، دار القلم العربی،‏‏ 1418ق.
فضائل الأوقات، ابوبکر احمد بن حسین بیهقی، بی‌جا، مکتبة المنارة،‏‏ 1410ق.
فیض القدیر، محمد عبدالروؤف مناوی، بیروت، دار الکتب العلمیه،‏‏ 1415ق.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دار الکتب الإسلامیه،‏‏ 1388ق.
کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه، نجف، دار المرتضویه،‏‏ 1356ش.
کامل بهایی، عمادالدین طبری، تهران، مرتضوی،‏‏ 1383ش.
الکامل فی التاریخ، عزالدین ابوالحسن ابن اثیر، بیروت، دار صادر،‏‏ 1385ق.
کبریت الأحمر فی شرایط المنبر، محمد باقر آیتی قائینی، تهران، اسلامیه،‏‏ 1386ش.
کتاب الصوم (مستند العروة الوثقی)، سید ابوالقاسم خویی، بی‌جا،‏‏ ‏بی‌تا.‏
کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، قم، هجرت،‏‏ 1409ق.
کتاب الماء، عبدالله بن محمد ازدی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی،‏‏ 1387ش.
کشاف القناع، منصور بن یونس بهوتی، بیروت، دار الکتب العلمیه،‏‏ 1418ق.
کنز العمال، متقی بن حسام‏الدین متقی هندی، بیروت، مؤسسة الرسالة،‏‏ 1409ق.
لسان العرب، ابن منظور، بیروت، دار الفکر – دار صادر،‏‏ 1414ق.
لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، بیروت، الأعلمی،‏‏ 1390ق.
اللهوف، علی بن موسی ابن طاووس، ترجمه: احمد فهری زنجانی، تهران، جهان،‏‏ 1348ش.
مثیر الأحزان، ابن نماحلی، قم، مدرسة الامام المهدی (عج)،‏‏ 1406ق.
مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد طریحی، تهران، مرتضوی،‏‏ 1375ش.
مجمع الزوائد، نورالدین علی بن ابی بکر هیثمی، بیروت، دار الکتب العلمیه،‏‏ 1408ق.
المحیط فی اللغة، اسماعیل صاحب بن عباد، بیروت، عالم الکتاب،‏‏ 1414ق.
مدینة المعاجز، سید هاشم بن سلیمان بحرانی، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه،‏‏ 1413ق.
مرآة الجنان و عبرة الیقظان، عبدالله بن اسعد یافعی، بیروت، دار الکتب العلمیه،‏‏ ‏بی‌تا.‏
مروج الذهب، ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، قم، دار الهجرة،‏‏ 1409ق.
مسار الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم، کنگره جهانی شیخ مفید،‏‏ 1414ق.
مسالک الأفهام، زین‏الدین بن علی شهید ثانی، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه،‏‏ 1413ق.
المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، تحقیق: یوسف عبدالرحمن مرعشلی،‏‏ ‏بی‌تا.‏
مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، محمد بن حسن طوسی، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة،‏‏ 1411ق.
معجم البلدان، یاقوت حموی، بیروت، دار صادر،‏‏ 1995م.
المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد طبرانی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،‏‏ ‏بی‌تا.‏
معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، قم، مکتب الاعلام الاسلامی،‏‏ 1404ق.
معرفی و نقد منابع عاشورا، سید عبدالله حسینی، قم، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،‏‏ 1386ش.
مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، بیروت، دار المعرفة،‏‏ ‏‏بی‌تا.‏
مقتل الحسین بن علی بن ابی طالب۷، سلیمان بن احمد طبرانی، کویت، دار الأوراد،‏‏ 1412ق.
مقتل الحسین۷، موفق بن احمد خطیب خوارزمی، قم، انوار الهدی،‏‏ ‏بی‌تا.‏
من لا یحضره الفقیه، ابوجعفر محمد بن بابویه صدوق، قم، دفتر انتشارات اسلامی،‏‏ 1413ق.
مناقب آل ابی طالب۷، محمد بن علی ابن شهرآشوب، قم، علامه،‏‏ 1379ق.
المناقب، موفق بن احمد خطیب خوارزمی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی،‏‏ 1414ق.
المنتظم، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، بیروت، دار الکتب العلمیه،‏‏ 1412ق.
منتهی الآمال، عباس قمی، قم، دلیل‏ما،‏‏ 1379ش.
الموضوعات، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی ابن جوزی، المدینة المنورة، المکتبة السلفیه،‏‏ 1386ق.
میزان الاعتدال، شمس‏الدین محمد بن احمد ذهبی، بیروت، دار المعرفة،‏‏ 1382ق.
ناسخ التواریخ، محمد تقی سپهر، مترجم: علی اشرف، قم، مدین،‏‏ 1427ق.
«بررسی تاریخی روزه عاشورا در صدر اسلام»، حمیدرضا مطهری و مهدی رفیعا،‏‏ تاریخ اسلام، سال سیزدهم، ش52، زمستان 1391.
«بررسی و نقد روایات عاشورایی المعجم الکبیر طبرانی و تأثیر آن بر شیعه امامیه»، محسن رفعت،‏‏ پژوهشنامه مذاهب اسلامی، ش13، بهار و تابستان 1399، ص164 - 217.
«پژوهشی درباره تاریخ شمسی عاشورا»، علی زمانی قمشه‌ای،‏‏ تاریخ در آینه پژوهش، ش2، تابستان 1383، ص65 - 76.
«روایات عاشورایی الفتوح ابن اعثم کوفی در میزان نقد و بررسی»، محمدکاظم رحمان‏ستایش و محسن رفعت،‏‏ حدیث پژوهی، ش3، بهار و تابستان 1389، ص79 - 116.
«سیری در مقتل‌نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر (2)»، محسن رنجبر،‏‏ تاریخ در آینه پژوهش، سال چهارم، شماره 15، پاییز 1386.
«معرفی و بررسی مقتل الحسین۷ نگاشته خوارزمی»، محسن رنجبر،‏‏ تاریخ در آینه پژوهش، سال اول، شماره 4، زمستان 1383.