نُصیریّه و انتقال میراث حدیثی غالیان کوفه به شام؛ بررسی موردی آثار منسوب به محمد بن سنان

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

چکیده

محمد بن سنان زاهری از آن دست راویان پُر روایتِ کوفی است که اعتبار وی میان رجال‌شناسان و فقیهان مورد گفت‏وگوست؛ گروهی وی را قابل اعتماد می‌دانند و برخی او را نامعتبر قلمداد می‌کنند. ظاهراً تمایلات غالیانۀ وی در بی‌اعتباری‌اش نزد رجالیان امامی بی‌تأثیر نبوده است. هرچند رگه‌های این تمایلات و گرایش‌ها در میراث روایی بازمانده از او در جوامع روایی امامیه چندان مشهود نیست، اما در میراث برجای مانده و منسوب به وی در میان گروه‌های غالی شام در سده‌های چهارم و پنجم هجری وجود عناصر غلوآمیز به روشنی قابل مشاهده است. در آثار برخی مؤلفان نصیری، از متونی با انتساب به ابن سنان یاد و مطالبی از آن‏ها نقل شده است که - در صورت درستی انتساب - از یک‌سو مؤید غالی بودن وی و از سوی دیگر، شاهدی در پالایش میراث حدیث امامیه توسط محدثان بزرگ از عناصر غلوآمیز خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


  1. الإحتجاج، احمد بن علی طبرسی، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
  2. إختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد، 1348ش.
  3. «اعتبارسنجی و نقد تضعیف رجالی محمد بن سنان و تأثیر آن بر فقیه [فقه] امامیه»، محمد حکیم و حبیب‌الله طاهری، مجلۀ علمی - پژوهشی پژوهش‌های فقهی، دوره 8، ش1، بهار و تابستان 1391ش.
  4. الأنساب، عبد الکریم بن محمد سمعانی، بیروت: دار الجنان، 1408ق.
  5. «بازکاوی اعتبار رجالی محمد بن سنان»، مرتضی عرب و حسن نقی‌زاده، فصلنامۀ علمی پژوهشی کتاب قیّم، سال اول، ش2، 1390ش.
  6. بناء المقالة الفاطمیة، احمد بن موسی بن طاووس، قم: مؤسسة آل البیت، 1411ق.
  7. پژوهشی پیرامون جابربن یزید جعفی، سعید طاووسی مسرور، تهران: دانشگاه امام صادق7، 1389ش.
  8. «پژوهشی در تاریخ‌گذاری و شناسایی مؤلف کتاب الأظلة»، حمید باقری، مجلۀ علمی - پژوهشی علوم حدیث، پاییز 1394ش، ش77.
  9. پژوهشی دقیق در اهل‏حق، محمد محمدی، موسسه فرهنگی و انتشاراتی پازینه، چ اول، 1384ش.
  10. تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، سید مرتضی ابن‏داعی حسنی رازی،تهران: انتشارات اساطیر، 1364ش.
  11. «پیدایش نصیریان (علویان)»، حسین مفتخری، مجله تاریخ اسلام، سال اول، شماره سوم، پاییز 1379ش.
  12. الجماعات الإسلامیة، سعید رشید زمیزم،بیروت، مؤسسة البلاغ، 1422ق.
  13. حاوی الأسرار، محمد بن علی جلی، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی، ج2، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
  14. حقائق أسرار الدین، حسن بن علی بن شعبة حرانی، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی: مجموعة الحرّانیین، ج4، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
  15. رجال ابن الغضائری، احمد بن حسین ‏غضایری، تحقیق: سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: دار الحدیث، 1422ق.
  16. رجال ابن داود، ابن داود حلی، انتشارات دانشگاه تهران: 1380ق.
  17. رجال البرقی، احمد بن محمد برقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، بی‌تا.
  18. رجال الطوسی، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1415ق.
  19. سلسلة التراث العلوی، ج6، تحقیق: أبوموسی و الشیخ موسی، دیار عقل: دار لأجل المعرفة، 2006م.
  20. العلویون بین الغلو و الفلسفه و التصوف و التشیع،علی عزیز ابراهیم، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1415ق.
  21. العلویون، محمدامین غالب الطویل، بیروت، دارالأندلس، [بی‏تا].
  22. غالیان: کاوشی در جریانها و برآیندها، نعمت‌الله صفری فروشانی، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی، 1378ش.
  23. فرق الشیعة، حسن بن موسی نوبختی، تحقیق: هلموت ریتر، استانبول: مطبعة الدولة لجمعیة المستشرقین الألمانیة، 1931.
  24. فهرست أسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب‍ـ رجال النجاشی، احمد بن علی نجاشی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1416ق.
  25. فهرست کتب الشیعة و أصولهم، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: سید عبدالعزیز طباطبا‏یی، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی، 1420ق.
  26. کتاب الأصیفر، ابو عبدالله محمد بن شعبة حرانی، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی: مجموعة الحرّانیین، ج4، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
  27. کتاب الحجب و الأنوار، محمد بن سنان (منسوب)، در سلسلة التراث العلوی، ج6، تحقیق: أبوموسی و الشیخ موسی، دیار عقل: دار لأجل المعرفة، 2006م.
  28. کتاب الغیبة، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: عباد الله طهرانی و شیخ علی احمد ناصح، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1411ق.
  29. کتاب المثال و الصورة، محمد بن نصیر نمیری (منسوب)، چاپ شده در سلسلة التراث العلوی، ج1، تحقیق: ابو موسی و شیخ موسی، لبنان: دار لأجل المعرفة، 2006م.
  30. کتاب المقالات والفرق، سعد بن عبدالله اشعری قمی، تحقیق: محمد جواد مشکور، طهران: مطبعة حیدری، 1963م.
  31. کشف عن حقیقة الصوفیة، قاسم محمود عبدالرئوف، المکتبة الإسلامیة، بی‌تا.
  32. «محمد بن سنان از ورای دیدگاه‌ها»، امیر عطاء الله جباری و محمدعلی مهدوی‌راد، دو فصلنامه علمی - پژوهشی حدیث‌پژوهی، سال چهارم، ش8، پاییز و زمستان1391ش.
  33. «محمد بن سنان، کاوشی در وثاقت و تضعیف»، حمید ستوده، مجله فقه اهل بیت :، سال 17، ش66-67.
  34. المسائل السرویة، محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید، تحقیق: صائب عبدالحمید، بیروت: دار المفید، چ دوم، 1414ق/1993م.
  35. معارج القبول، حافظ بن احمد حکمی، الدمام: دارالقیم، 1410ق/1990م.
  36. معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خو‏یی، بی‌جا، چ پنجم، 1413ق.
  37. «مفضل بن عمر جعفی و کتاب الصراط منسوب به او»، محمدکاظم رحمتی، کتاب ماه دین، فروردین و اردیبهشت1385ش، ش102و103.
  38. الأمالی، محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید، تحقیق: حسین استادولی و علی اکبر غفاری، بیروت: دار المفید، 1414ق.
  39. الملل والنحل، عبدالکریم شهرستانی، بیروت: دار المعرفة، 1404ق.
  40. الموسوعة المیسرة فی الأدیان والمذاهب و الأحزاب المعاصرة، تحت نظر د. مانع بن حماد الجهنی، دار الندوة العالمیة للطباعة والنشر والتوزیع، 1420ق.
  41. “An Early Shī‘ī Cosmology: Kitāb al-ashbāh wa l-azilla and its Milieu”, Mushegh Asatryan, Studia Islamica 110 (2015).
  42. The Nuṣayrī-‘Alawīs: An Introduction to the Religion, History and Identity of the Leading Minority in Syria, Yaron Friedman, Brill (Leiden Boston), 2010.
  43. “Ummu’l-kitāb”, W. Ivanow, in Islam 23 (1936).
  44. “The Legend of ʻAbdallah ibn Saba’ and the Date of Umm al-Kitab,” S. Anthony, Journal of the Royal Asiatic Society21.1 (2011).
  45. Die Islamische Gnosis: Die extreme Schia und die Alawiten, Heinz Halm, Artemis Verlag, 1982.