تاریخ‌گذاری حدیث «مرگ جاهلی» در متون امامیه

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد

2 استادیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی در دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

فراوانی خبر «من مات ولیس له امام مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً ...» در مجامع حدیثی امامیه، با صورت‌ها و طرق مختلف روایی، از حساسیت مسألۀ شناخت امام در ادوار مختلف تاریخ شیعه، به‌ویژه دورة امامت حکایت می‌کند. مقالۀ حاضر می‌کوشد از طریق تاریخ‌گذاری این اخبار با روش تحلیل اِسناد - متن، محدودة زمانی رواج آن‏ها را دریابد. ازآن‌جا که مصادر این اخبار امامان پنجم، ششم و هشتم7 هستند و نسبت به مضمون مشترک، حلقه مشترک خبر شمرده می‌شوند، زمان انتشار هر دسته از اخبار، زمانی پیش از شهادت هریک از این امامان بوده است. متن این اخبار نیز حکایت‌گر التهاب فرق شیعه، به‌ویژه زیدیه، به واسطۀ ابهام در مصداق امام است. افزون‌براین، نشان از سوء استفادۀ قدرت‌طلبان از انگارۀ مهدویت و نگرانی شیعیان دربارۀ شناخت مصداق امام قائم4 دارد. این اخبار همچنین از رواج فراوان مضمون این‌خبر در میان اهل‌سنت و تطبیق آن‏ها بر حکم‌رانان اموی خبر می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. أخبار الدولة العباسیه، مجهول، تحقیق: دوری و مطلبی، بیروت: دارالطلیعه، بی‌تا.
  2. أخبار فخ، أحمد بن سهل رازی، تحقیق: ماهر جرار، بیروت: دارالغرب الإسلامی، 1995م.
  3. الأصول الستة عشر، جمعی از علماء، قم: دارالشبستری للمطبوعات، 1363ش.
  4. اصول الفقه، محمدرضا مظفر، قم: اسماعیلیان، 1389ش.
  5. الإفصاح فی الإمامه، شیخ مفید، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
  6. الإمامة و التبصرة، ابن‌بابویه، قم: مدرسة الإمام المهدى4، 1404ق.
  7. الأنساب، سمعانی، تحقیق: عبدالرحمن معلمی و دیگران، حیدرآباد: مجلس دایرةالمعارف العثمانیة، 1382ق.
  8. بصائر الدرجات، صفار، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی،1404ق.
  9. تاریخ بغداد وذیوله، خطیب بغدادی، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.
  10. تاریخ‌گذاری حدیث، سیدعلی آقایی، تهران: حکمت، 1393ش.
  11. التحریر والتنویر، محمدطاهربن‌عاشور، تونس: الدارالتونسیة للنشر، 1984م.
  12. تهذیب اللغه، ازهری، تحقیق: محمد مرعب، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 2001م.
  13. ثواب الأعمال، ابن‌بابویه، قم: دارالشریف الرضی للنشر، 1406ق.
  14. جمهرةاللغه، ابن‌درید، تحقیق: رمزی بعلبکی، بیروت: دارالعلم للملایین، 1987م.
  15. خدا و انسان در قرآن، توشیهیکو ایزوتسو، ترجمه: احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1395ش.
  16. الخرائج والجرائح، راوندى، قم: مؤسسه امام مهدى4، 1409ق.
  17. الرجال، احمد بن حسین بن الغضائری، قم: دار الحدیث، اول، 1384ش.
  18. الرجال، ابومحمد حسن بن علی بن داود حلی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383ق.
  19. رجال البرقی، احمد بن محمد برقى، تهران: دانشگاه تهران، 1342ش.
  20. رجال الطوسی، شیخ طوسى، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1373ش.
  21. رجال العلامة الحلی، علامه حلى، نجف: دارالذخائر، 1411ق.
  22. رجال الکشی، محمد بن عمر کشى، تعلیقات: میرداماد الأسترآبادی، قم: مؤسسة آل البیت:، 1363ش.
  23. رجال النجاشی، نجاشی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1365ش.
  24. رسالة أبی‌غالب الزراری، أبوغالب زرارى، قم: مرکز البحوث و التحقیقات الإسلامیه، 1369ش.
  25. روضة المتقین، محمدتقى مجلسى، قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، 1406ق.
  26. شرح الکافی، محمدصالح مازندرانى، تهران:المکتبةالإسلامیه، 1382ق.
  27. شرح دیوان الحماسة، أحمد بن محمدمرزوقی، تحقیق: غرید الشیخ، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1424ق.
  28. شمس العلوم، نشوان بن سعید حمیرى، تحقیق: العمری وآخرون، بیروت و دمشق: دارالفکر، 1420ق.
  29. الصحاح، جوهری، تحقیق: أحمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین، 1407ق.
  30. العبر، ذهبی، تحقیق: محمد زغلول، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  31. عیون أخبار الرضا7، ابن‌بابویه، تهران: جهان، 1378ق.
  32. الغیبه، نعمانی، تهران: نشر صدوق، 1397ق.
  33. فرق الشیعه، نوبختی، بیروت: دار الأضواء، 1404ق.
  34. فهرست کتب الشیعة، شیخ طوسى، قم: ستاره، 1420ق.
  35. قرب الإسناد، عبدالله بن جعفر حمیرى، قم: مؤسسة آل البیت:، 1413ق.
  36. الکافی، کلینى، قم: دار الحدیث، ‏1429ق.
  37. کتاب العین، خلیل بن أحمد، قم: هجرت، 1409ق.
  38. کمال الدین، ابن‌بابویه، تهران: اسلامیه، 1395ق.
  39. کنز الفوائد، کراجکى، قم: دارالذخائر، 1410ق.
  40. المحاسن، برقى، قم: دار الکتب الإسلامیه، 1371ق.
  41. مختصر البصائر، حسن بن سلیمان حلى، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1421ق.
  42. المخصص، ابن‌سیده، تحقیق: خلیل جفال، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1417ق.
  43. مرآة العقول، محمدباقر مجلسى، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1404ق.
  44. معجم البلدان، یاقوت حموی، بیروت: دارصادر، 1995م.
  45. المعجم الکبیر، طبرانی، تحقیق: حمدی سلفی، قاهره: مکتبة ابن‌تیمیة، بی‌تا.
  46. مفاهیم اخلاقی ـ دینیدر قرآن، توشیهیکو ایزوتسو، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان، 1378ش.
  47. مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، محقق: أحمد صقر، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
  48. مقاییس اللغة، ابن‌فارس، تحقیق: عبدالسلام هارون، دارالفکر، 1399ق.
  49. المنتظم، ابن‌جوزی، تحقیق: محمد و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1412ق.
  50. نثر الدُّر، وزیر آبی، تحقیق: محمّد علی قرنة، قاهره: دار الوثائق، القومیة، 1980م.
  51. «ارزیابی تاریخ‌گذاری احادیث»، هارالد موتسکی، ترجمه سیدعلی‌آقایی، تاریخ‌گذاری حدیث، ص21-80.
  52. «الرضا من آل محمد9»، محمد الله‌اکبری، فصلنامۀ تاریخ اسلام، سال2، ش8، 1380ق، ص25-44.
  53. «مصادر حدیث من مات ولم یعرف امام زمانه»، سیّد مهدی فقیه ایمانی، چاپ شده در: مجموعة مؤلفات الشیخ المفید، قم: کنگرۀ هزارۀ شیخ مفید: 1413ق، ش70 (المقالات والرسائل)، ص1-21.
  54. Muslim Studies, Ignaz Goldziher, translators: Barber & Stern, London: Max Niemeyer, Halle, 1889-1890.
  55. “Age of Ignorance”, Shepard, William E., Encyclopedia of the Quran, General Editor: Jane Dammen McAuliffe, Brill, Leiden, 2001. 1, pp.37-40.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 30 آبان 1398
  • تاریخ پذیرش: 30 آبان 1398

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار