مبالغه و گزافه‌آرایی در قرآن و احادیث

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استاد یار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلام

چکیده

صنعت مبالغه به عنوان یک آرایۀ ادبی به شیوه‌های مختلف در کلام خدای متعال ‏و امامان معصوم: به کار رفته‏ و شیوع فراوانی دارد. این اسلوب بیانی گاهی همراه با ارادۀ معنای ظاهری است‏ و گاهی بدون ارادۀ معنای ظاهری؛ اما حتی در صورت عدم ارادۀ معنای ظاهری به معنای دروغ‏ و گزاف‏ و به هدف فریب نیست.
برای اثبات این مدعا دو راه موازی طی شده‌است. از یک سو ثابت کرده‌ایم که استفاده از صنعت مبالغه با مقام عصمت‏ و مرتبۀ معصوم منافات ندارد؛ بنا بر این‏ مانعی از آن وجود ندارد. از سوی دیگر به روش استقرایی‏ و با ارائۀ نمونه‌های متعدد وقوع این پدیده در سخن خدای متعال‏ و ائمه معصوم: را نمایانده‌ایم.
با شناخت این موضوع در فهم آیات و احادیث، به معنای پشت پرده‏ و حقیقی کلام توجه می‌کنیم‏ و از اصرار بر معنای ظاهری چشم می‌پوشیم. این آگاهی ما را از تکلف مدلول مطابقی کلام نجات می‌بخشد‏ و تفسیر روان، طبیعی، متین‏ و معقولی را از سخن معصوم ارائه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.
  2. نهج‌البلاغه.
  3. اربلى، على بن عیسى؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة؛ تحقیق و تصحیح هاشم رسولى محلاتى؛ تبریز: بنى‌هاشمى‏، 1381ق‏.
  4. جوادی آملی، عبدالله؛ بنیان مرصوص؛ قم: اسراء، 1375 ش.
  5. جوادی آملی، عبدالله؛ تسنیم؛ قم: اسراء، 1385 ش.
  6. جوادی آملی، عبدالله؛ حیات عارفانه امام علی7؛ قم: اسراء، 1380 ش.
  7. جوادی آملی، عبدالله؛ سیره‌ی پیامبران؛ قم: اسراء، 1381ش.
  8. جوادی آملی، عبدالله؛ قرآن در قرآن؛ قم: اسراء،‌ 1378 ش.
  9. جوادی آملی، عبدالله؛ مبادی اخلاق در قرآن؛ قم: اسراء، 1381 ش.
  10. حرانی، حسن بن شعبه؛ تحف العقول، قم: انتشارات جامعۀ مدرسین، 1404 ق.
  11. حلوانى، حسین بن محمد بن حسن بن نصر؛ نزهة الناظر و تنبیه الخاطر؛ قم: مدرسة الإمام المهدی7‏، 1408ق‏.
  12. حلى، صفى‏الدین عبدالعزیز بن سرایا؛ شرح الکافیة البدیعیة؛ تحقیق رشید عبد الرحمن‏ عبیدی، بغداد: دیوان الوقف السنى مرکز البحوث و الدراسات الإسلامیة، بی‌تا.
  13. خرقانی، حسن؛ زیبایی‌شناسی قرآن از نگاه بدیع؛ مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1392.
  14. خطیب قزوینى، محمد بن عبد الرحمن‏؛ الإیضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع‏؛ تحقیق ابراهیم شمس‏الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1971 م. ‏
  15. رادمرد، عبدالله و غضنفری مقدم، صالحه؛ پژوهش‌های ادبی قرآنی؛ بهار 1394؛ شماره 9 (از صفحه 57 تا 79) مبالغه در قرآن (بررسی بلاغی مبالغه در آیات قرآن کریم).
  16. راستگو، محمد؛ هنر سخن‌آرایی، تهران، سمت، ۱۳۸۲ش.
  17. الراغب، عبدالسلام احمد‌؛ کارکرد تصویر هنری در قرآن کریم، ترجمه: سید حسین سیدی، تهران‌: انتشارات‌ سخن، 1387‌ ش.
  18. زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.
  19. صدر، سید محمد باقر؛ دروس فی علم الأصول؛ قم: موسسه النشر الاسلامی‏، 1418 ق‏.
  20. طالقانی، مولی نظرعلی؛ کاشف الأسرار؛ به کوشش مهدی طیب، تهران: رسا، 1373ش.
  21. طبرسی، علی بن الحسن؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار؛ نجف: کتابخانۀ حیدریه، 1385ق.
  22. طوسی، محمد بن الحسن؛ مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد؛ بیروت: مؤسسة فقه الشیعة، 1411ق‏.
  23. عالم‌زاده نوری، محمد؛ استنباط حکم اخلاقی از سیره و عمل معصوم؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1392ش.
  24. عده‌ای از علما؛ الأصول الستة عشر (من الأصول الأولیة فی الروایات و أحادیث أهل البیت:؛ قم: دار الشبستری، 1363ش.
  25. علم الهدى، على بن حسین‏؛ أمالی المرتضى‏ غرر الفوائد و درر القلائد؛ تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ‏قاهره: دار الفکر العربی‏، 1998 م‏.
  26. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ تهران: انتشارات اسلامیه، 1365ش.
  27. کوفی اهوازی، حسین بن سعید؛ الزهد؛ تصحیح غلامرضا عرفانیان یزدی؛ قم: المطبعة العلمیة، 1402ق.
  28. گروهی از نویسندگان؛ قرآن، ‌ادب و هنر (مجموعه مقالات)، شیوه‌های گفتاری مبالغه‌آمیز در قرآن ص373 – اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1385ش.
  29. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی ؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول:؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1405ق.
  30. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی؛ بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار:؛ بیروت: موسسة الوفاء، 1404ق.
  31. محمد نقیب‌زاد؛ واقع‌نمایی قرآن وتأثیر آن در تفسیر از دیدگاه علامه‌ی طباطبائی با تأکید بر ابعاد بلاغی؛ سال چهارم، شماره دوم، پیاپی 8، پاییز وزمستان 1390، صفحه 65 _92.
  32. مراغى، احمد مصطفى‏؛ علوم البلاغة، البیان و المعانی و البدیع‏؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422 ق.
  33. ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی ؛ شرح اصول الکافی؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
  34. نصیری، علی؛ قرآن و زبان نمادین؛ معرفت، شماره 35، شهریور 1379.
  35. هاشمى خویى، میرزا حبیب الله‏؛ منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة؛ تحقیق ابراهیم میانجى، تهران: المکتبة الإسلامیة، 1400 ق‏.