امکان سنجی کشف شبکه های مفهومی موجود در بافت پنهان آیات از رهگذر روایات تأویلی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه قم

2 استاد یار و عضو هیئت علمی دانشگاه قم

3 دانشیار دانشگاه قم

10.22034/hs.2020.13042

چکیده

در میان روایات تفسیری، روایات تأویلی به جهت معرفتی جایگاه ویژه‌ای دارند. این روایات - که بازگو کننده دلالت‌های غیر ظاهر کلام الهی هستند - کمتر بررِسی معناشناختی شده است و بیشتر تحت ‏تأثیر انگاره فراعرفی بودن، تحلیل محتوایی آن‌ها خارج از توانایی بشر تلقی می‌شود. چنین رهیافتی نه تنها شیعه را در موضع اتهامِ تعطیلی عقل در فهم کلام الهی قرار داده، بلکه راه دست‏یابی به بخش وسیعی از معارف قرآن را نیز مسدود کرده است. نظر به اهمیت ارائه تحلیل‌های خردپذیر از این روایات، جستار حاضر با هدف کشف ارتباطات مفهومی بین معانی باطنی ابتدا به بررسی مفهوم بافت ظاهر و پنهان پرداخته و سپس با ارائه نمونه‌های عینی در سه حوزه مفهومیِ «حیات و ممات»، «نعمت» و «نبأ عظیم» نشان می‌دهد که معانی باطنی فاقد ارتباط مفهومی نبوده، بلکه در بافت پنهان دارای ارتباطات معنایی منطقی هستند که شبکه‌های مفهومی گسترده‌ای را شکل می‌دهند.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم
  2. بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ‏1403ق.
  3. بررسی بافت متن از دیدگاه برجسته ترین زبان‌شناسان قدیم مسلمان براساس الگوی حازم قرطاجنی، حمیدرضا میرحاجی، مجله جستارهای زبانی، 1392ش،  دوره 4، شماره 2.
  4. بررسی و تحلیل مبانی روایات جری و تطبیق با تاکید بر اندیشه‌ علامه طباطبایی، حسن سجادی پور، راهنما: محمد علی تجری، قم: دانشگاه قم، 1395ش.
  5. البرهان فی تفسیر القرآن‏، سید هاشم بن سلیمان بحرانى،‏ قم: موسسه بعثه، اول، 1374ش.
  6. بصائر الدرجات، محمد بن حسن‏ صفار، تحقیق: محسن بن عباسعلى کوچه باغى‏، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، دوم، ‏1404ق.
  7. بیولوژی نص، علی قائمی‌نیا، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول، 1389ش.
  8. پیام قرآن، ناصر مکارم شیرازی و همکاران، قم: مدرسه امام امیرالمومنین، چهارم، 1373ش.
  9. التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوى، ‏بیروت: دار الکتب العلمیة، سوم، بی تا.
  10. تسنیم، عبدالله جوادی آملی، قم: مرکز نشر اسراء، ج32، اول، 1393ش.
  11. تسنیم، عبدالله جوادی آملی، قم: مرکز نشر اسراء، ج6، دوم، 1385ش.
  12. تفسیر الکاشف، محمد جواد مغنیه، قم: دار الکتاب الإسلامی‏، اول، 1424ق.
  13. تفسیر روایی جامع، عبدالهادی مسعودی، قم: دارالحدیث، اول، 1395ش.
  14. تفسیر فرات الکوفی، فرات بن ابراهیم‏ کوفى، تحقیق: محمد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی‏، اول، 1410ق.
  15. التفسیر و المفسرون، محمد حسین ذهبی، قاهره: مکتبة وهبة، بی تا.
  16. تفسیر العیّاشی، محمد بن مسعود عیاشی، تحقیق: سید‌هاشم‏ رسولى محلاتى، تهران: المطبعة العلمیة، اول، 1380ق.
  17. تفسیر القمی، على بن ابراهیم‏ قمى، تحقیق: طیّب‏ موسوى جزائرى، قم: دارالکتاب، سوم، 1404ق.
  18. التمهید فی علوم القرآن، محمدهادى معرفت، قم‏: حوزه علمیه قم، سوم، 1410ق.
  19. التوحید، محمد بن علی بن بابویه، تحقیق: هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین، اول، 1398ق.
  20. الخصال، محمد بن علی بن بابویه، قم: جامعه مدرسین، اول، 1362ش.
  21. درآمدی بر معنی شناس زبان، جان لاینز، ترجمه: کوروش صفوی، تهران: نشر علمی، اول، 1391ش.
  22. درآمدی بر معنی شناسی، کوروش صفوی، تهران: حوزه هنری، 1379ش.
  23. درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم، عبدالقاهر جرجانی، اردن: دارالفکر،1430ق.
  24. دروس فی علم الأصول، محمدباقر صدر، قم: موسسه النشر الاسلامى‏، پنجم، 1418ق.
  25. روایات تفسیری شیعه گونه شناسی و حجیت، مهدی مهریزی، مجله علوم حدیث، 1389ق، دوره 15، شماره 55.
  26. روش شناسی تفسیر قرآن، علی‌اکبر بابایی و غلامعلی عزیزی‌کیا و مجتبی روحانی راد، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، اول، 1379ش.
  27. روش های تأویل قرآن، محمدکاظم شاکر، قم: بوستان کتاب، دوم، 1381ق.
  28. الصحاح‏، اسماعیل بن حماد جوهرى، تحقیق: احمد عبد الغفورعطار، بیروت‏: دار العلم للملایین‏، اول‏، بی‌تا.
  29. قواعد تفسیر قرآن، علی اکبر بابایی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، اول، 1394ش.
  30. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چهارم، 1407ق.
  31. کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی بن بابویه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: اسلامیه، دوم،‏ 1395ق.
  32. مبانی تحلیل کارگفتی در قرآن کریم، محمد حسن صانعی‌پور، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، اول، 1390ش.
  33. مجمع البحرین، فخر الدین بن محمد طریحى، تحقیق: احمد حسینى اشکورى، تهران: مرتضوی‏، سوم، ‏1375ش.
  34. مدخل تأویل، احمد پاکتچی، در دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج14، اول، 1385ش.
  35. مدخل تأویل، حسن طارمی، در دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، ج6، اول، 1380ش.
  36. مدخل دلالت، شهناز شایان‌فر و انسیه برخواه، در دانشنامه جهان اسلام، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، ج17، اول، 1392ش.
  37. مدخل دلالت، مرتضی قرائی گرکانی، در دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج23، اول، 1396ش.
  38. مصاحبه، محمد هادی معرفت، کیهان فرهنگی، 1372ش، شماره 107.
  39. معانی الأخبار، محمد بن علی بن بابویه، تحقیق: على‌اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، اول‏، 1403ق.
  40. معناشناسی، احمد مختار عمر، ترجمه: سید حسین سیدی، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1386ش.
  41. مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانى، بیروت‏: دار القلم، اول‏ بی تا.
  42. مکاتب تفسیری، علی اکبر بابایی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چهارم، 1389ش.
  43. الموافقات، ابراهیم بن موسی شاطبی، بی جا: دار ابن عفان، 1417ق.
  44. میدان‌های معنایی در کاربست قرآنی، محمد رکعی و شعبان نصرتی، قم: دارالحدیث، اول، 1396ش.
  45. المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات،1390ق.
  46. نوشته‌های پراکنده دفتر پنجم، کوروش صفوی، تهران: نشر علمی، اول، 1396ش.
  47. النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، مبارک بن محمد ابن اثیر جزرى، تحقیق: محمود محمد طناحى، طاهر احمد زاوى، قم‏: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏، چهارم، 1367ش.
  48. نهج البلاغه، محمد بن حسین‏ رضی، تحقیق: صبحی صالح، قم: هجرت، اول، 1414ق.
  49. واکاوی و بررسی اندیشه علامه مجلسی در تحلیل روایات تأویلی آیات قرآن با تکیه بر بحار الانوار و مرآة العقول، ابراهیم نصرالله پور وکاظم قاضی‌زاده، مجله علوم حدیث، 1397ش، دوره 23، شماره 87.

 

  1. Shīism and the Qurān, Meir M. Bar-Asher, in Encyclopedia of the Quran, McAuliffe (ed), Leiden: Koninklijke Brill, Vol.4, 2004.
  2. Semantic Networks, John F. Sowa, in Encyclopedia of Artificial Intelligence, Stuart C. Shapiro (ed), New York: John Wiley & Sons Inc. Vol.2, 1987.
  3. Principles of Pragmatics, Leech, Geoffrey N. (1983), New York: Longman Inc.