تحلیل مفاهیم «مضاف نفس» در روایات و تبیین سازه روان‌شناختی خودنظم‏جویی بر اساس آن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه تربیت پژوهشکده اخلاق و معنویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

2 هیات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

3 عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

4 عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی

10.22034/hs.2020.13043

چکیده

در منابع روایی با مفاهیمی مواجه می‌شویم که با اضافه شدن به واژه نفس، القاکننده کارکردهای نفس در حوزه‌های مهار، تنظیم، نظارت، نگهداری، و تغییر خود هستند. هدف پژوهش حاضر تحلیل مفاهیم مضاف نفس در روایات و تبیین سازه خودنظم‏جویی با روش پژوهش مفهومی- محتوایی است. یافته‌ها نشان داده که خود در منابع اسلامی انسان به اعتبار عامل تشخّص‌بخش غیرمادّی بوده و خودنظم‏جویی با تحلیل مفاهیم مضاف به «خود» (هفده مفهوم) و مفاهیم تحقق دهنده (دو مفهوم) قابل تبیین است. عام‌ترین مضاف‌های نفس اصلاح النفس و تزکیةالنفس است که توسط دو برنامه فرایندیِ مجاهدةالنفس و ریاضةالنفس پیگیری شده، و با ابزار نظارةالنفس، کفّ النفس، و ضبط النفس قابل دست‏یابی است. سازوکار تحقق، تمام مفاهیم مذکور به ‌واسطه سه مفهومِ هسته‌ای «شناخت»، «مهار»، و «انگیزه متعالی» است که از تحلیل دو مفهوم عقل و تقوا به ‌دست می‌آید.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. آشنایی با قرآن(6)، مرتضی مطهری، تهران: صدرا، 1389.
  3. الأصول الستة عشر، عدة من العلماء، تحقیق و تصحیح ضیاء الدین محمودى، نعمت الله جلیلى، مهدى غلامعلى، قم:‏ مؤسسة دار الحدیث الثقافیة، 1423ق.
  4. اخلاق پژوهی حدیثی، عباس پسندیده، تهران: سمت 1388.
  5. أساس البلاغه، محمود بن عمرالزمخشرى، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
  6. اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، سعید الخوری الشرتونی اللبنانی، طهران: دارالاسوه للطباعه و النشر،1416 ه. ق.
  7. الألفین، حسن بن یوسف الحلّى، قم: هجرت،چاپ دوم، 1409ه.ق. ‏
  8. الأمالی (للصدوق)، محمد بن على ابن بابویه القمی الصدوق، تهران: کتابچى، الطبع السادس، 1376ش (1418ق.).
  9. انسان شناسی شناخت عقل در پرتو عقل و نقل، علی الله بداشتی، پژوهش‌های فلسفی– کلامی، بهار 1383 ، شماره1، صص42-17.
  10. بحارالانوار، محمد باقر المجلسی، بیروت: موسسه الوفاء، 1404 ه.ق.
  11. پارادایم اجتهادی دانش دینی (پاد)، مهدی علیپور، سیدحمیدرضا حسنی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394.
  12. التبیان فى تفسیر القرآن ، محمد بن حسن الطوسى، تحقیق احمد قصیرعاملى، بیروت:‏دار احیاء التراث العربى‏، بی تا.
  13. تحف العقول عن آل الرسول صلّى الله علیه و آله، حسن بن على ابن شعبه الحرّانى، قم: الجامعه المدرسین، الطبع الثانی، 1404 ه.ق.
  14. تسنیم: تفسیر قرآن کریم (ج4)، عبدالله جوادی آملی، تحقیق وتنظیم، احمدقدسی، قم: مرکز نشر اسراء، چاپ سوم،1383.
  15. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم‏، عبدالواحد بن محمد التمیمى الآمدى، تصحیح مصطفی درایتی، قم: دفتر تبلیغات حوزه علیمه قم، چاپ اول، 1366ه.ش(1408ق).
  16. التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه السلام، الامام حسن بن علی العسکری علیهما السلام، قم: مدرسة الإمام المهدی عجل الله تعالى فرجه الشریف، 1409ق.
  17. تفسیر موضوعی قرآن کریم: مراحل اخلاق در قرآن، عبدالله جوادی آملی، تنظیم و ویرایش، علی اسلامی، قم: مرکز نشر اسراء، چاپ اول، 1377.
  18. تفسیر روح البیان، اسماعیل الحقى البروسوى، بیروت: دارالفکر، بی تا.
  19. تفسیر القمی، على بن ابراهیم القمى، قم: دار الکتاب، الطبع الثالث، 1404ق.
  20. تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، محمد بن محمدرضا القمى المشهدى، تحقیق، حسین درگاهى، تهران:‏ سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى،1368ه.ش (1411ق.).
  21. التفصیل وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، محمد بن حسن الحر العاملى، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1409 ه.ق.
  22. تفسیر المراغى، احمد بن مصطفى المراغى، بیروت: داراحیاء التراث العربى، بی‌تا.
  23. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، حسن المصطفوى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ‏1360 ه. ش(1402ق.).‏
  24. توحید المفضل، مفصّل بن عمر، تحقیق کاظم مظفر، قم: داوری، چاپ دوم، بی‌تا.
  25. تهذیب الأحکام، محمد بن حسن الطوسى، تحقیق حسن خرسان الموسوی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، الطبع الرابع، 1407 ق.
  26. جایگاه عقل در فلسفه سیاسی و نقش آن در نظام سیاسی، مهدی ابوطالبی، معرفت سیاسی، پاییز و زمستان 1389، شماره4، صص 140 – 121 .  
  27. الخصال، محمد بن على ابن بابویه القمی الصدوق، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362ه.ش (1404ق.).
  28. درآمدی بر معناشناسی عقل در تعبیر دینی، حسین مهدیزاده، معرفت، زمستان 1382، شماره 74، صص 38-28.
  29. درآمدی بر روان‌شناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی، محمد صادق شجاعی، قم: دارالحدیث،1388.
  30. درسنامه فقه الحدیث، عبدالهادی مسعودی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1395.
  31. دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، نعمان بن محمد ابن حیّون، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، الطبع الثانی، 1385ق.
  32. ده گفتار، مرتضی مطهری، تهران:انتشارات صدرا، چاپ پنجم، بهار 1368.
  33. روان‌شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، عبدالکریم عثمان، ترجمه محمدباقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1367.
  34. روان‌شناسی مهار خویشتن با نگرش اسلامی، حمید رفیعی هنر، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395.
  35. روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم،‏ سید محمود الآلوسى، تحقیق: على عبدالبارى عطیة، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق‏‏.
  36. الزهد، حسین بن سعید الکوفى الاهوازى، قم: المطبعة العلمیة، الطبع الثانی، 1402ق.
  37. الصّحاح (تاج اللغة و صحاح العربیّة)، الجوهری، بیروت: دارالملایین، 1376ه.ق.
  38. صحیفة السجادیه، الامام على بن الحسین علیهما السلام، الإمام الرابع للشیعه، قم : نشر الهادى، 1376ش(1418ق.).
  39. صحیفة الإمام الرضا علیه السلام، الامام على بن موسى، علیهما السلام، تحقیق و تصحیح محمدمهدی نجف، مشهد: کنگره جهانى امام رضا علیه السلام‏، 1406ق.
  40. الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعوّل، سید على خان ابن معصوم المدنى، مشهد: ‏موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث‏، 1384ش.(1426ق.).
  41. العین، خلیل ابن احمد الفراهیدی، طهران: اسوه،1384 ه.ش(1426ق.).
  42. الفروق فی اللغه حسن بن عبدالله العسکرى، بیروت‏: دار الافاق الجدیده، بی‌تا.
  43. قرب الإسناد، عبدالله بن جعفر الحمیرى، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1413 ق.
  44. الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تصحیح: علی اکبر الغفاری و محمد الآخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، الطبع الثالث، 1407 ق.
  45. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود بن عمر الزمخشرى، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبع الثالث، ‏‏‏1407 ق.
  46. کمال الدین و تمام النعمه، محمد بن على ابن بابویه القمی الصدوق، تهران: اسلامیه، الطبع الثانی، 1395ق.
  47. لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور، بیروت:دار صادر، الطبع الثالث،1414 ه.ق.
  48. ماهیت عقل و تعارض عقل و وحی، رضا برنجکار، نقد و نظر، تابستان و پاییز 1374، شماره 3 و 4، ، صص 204- 184.
  49. مجمع البیان فى تفسیر القرآن، فضل بن حسن الطبرسى، تحقیق: با مقدمه محمد جواد البلاغى، تهران: انتشارات ناصر خسرو، الطبع الثالث،1372 ه.ش(1414ق.).
  50. مجمع البحرین، فخر الدین‏ الطریحى، تحقیق سید احمد حسین، تهران:کتابفروشى مرتضوى، الطبع الثالث، ‏ 1375 ه.ش(1417ق.).
  51. مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، على بن حسن الطبرسى، نجف: المکتبة الحیدریة، الطبع الثانی، 1385ق.
  52. مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، محمد بن حسن الطوسى، بیروت: مؤسسة فقه الشیعه، 1411ق.
  53. مصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، احمدبن محمد الفیومی، قم: موسسه دارالهجره،1414ق.
  54. المفردات فی غریب القرآن‏، حسین بن محمد الراغب الاصفهانى، تحقیق: صفوان عدنان داودى، دمشق: دارالعلم الدار الشامیه،1412 ه.ق.
  55. مفهوم تقوا و کاربرد آن در قرآن کریم، سید ناصر صفری، پژوهش‌های قرآنی، شماره4، زمستان 1374، صص268-251.
  56. مقیاس مقدماتی سنجش عقل، رحیم میر دریکوندی، روان‌شناسی و دین، بهار 1388، شماره 5، صص 144-123.
  57. معانی الأخبار، محمد بن على ابن بابویه القمی الصدوق، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
  58. معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، حسین بن مسعود البغوى، تحقیق: عبدالرزاق المهد، بیروت: دارالاحیاء التراث العربى،1420 ه.ق.
  59. معجم المقاییس فی اللغه، احمد ابن فارس، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ه.ق.
  60. معجم تهذیب اللّغه، محمّد بن احمد الازهری، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌تا.
  61. منطق فهم حدیث، سیدمحمدکاظم طباطبایی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1390.
  62. من لا یحضره الفقیه، محمد بن على ابن بابویه القمی الصدوق، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، الطبع الثانی، 1413 ق.
  63. المیزان‏ فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، ترجمه سید محمد باقرموسوى همدانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه، چاپ پنجم، 1374.
  64. نرم افزار «جامع الاحادیث نسخه 3»، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
  65. نرم افزار «قاموس اللغه 2»، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
  66. نهج البلاغه (للصبحی صالح)، محمد بن حسین الشریف الرضى، قم: هجرت، 1414 ه.ق.
  67. نهج البیان عن کشف معانى القرآن، محمد بن حسن الشیبانى، تحقیق؛ حسین درگاهی، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامى،1413 ه.ق.
  68. الوجیز فى تفسیر القرآن العزیز، على بن حسین العاملى، تحقیق، شیخ مالک محمودی، قم: دارالقرآن الکریم،1413ه.ق.

 

  1. A meta-analysis of the convergent validity of self-control measures, A. L. Duckworth, & M. L. Kern, “ Journal of Research in Personality, 2011, v.45, n.3, pp. 259-268.
  2. Contemporary Constructions & Contexts, J. C. Muran, In: John Christopher Muran (Ed.), Self-Relations in the Psychotherapy Process (pp3-44), Hardcover Publisher: American Psychological Association Publication, 2001.
  3. Health and illness from an Islamic perspective, M. A. Ashy, Journal of Religion and Health, 1999, v.38, n.3, pp.241-258.
  4. Islamic counselling: an introduction to theory and practice, G. Hussein Rassool, Routledge, 2016.
  5. Religion and Mental Health: The Case of American Muslims, Amber Haque, Journal of Religion and Health, 2004, v.43, n.1, , pp.45-58.
  6. Religion, Morality, and Self-Control: Values, Virtues, and Vices, A. L. Geyer, & R. F. Baumeister, In: R.F. Paloutzian, & C. Park (Eds.), Handbook of the psychology of religion and spirituality (pp412-434), New York: Guilford Press, 2005.
  7. The Self as an Organizing Construct in the Behavioral and Social Sciences, Leary, Mark, R., & Tangney, June, P. In: Mark R. Leary & June Price Tangney (Eds.), Handbook of self and identity, 2nd ed. (pp1-18), The Guilford Press, 2012.
فصلنامه علمی علوم حدیث Ulum-i Hadth
دوره 25، شماره 1 - شماره پیاپی 95
ناشر
فروردین 1399
صفحه 29-61

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 10 اردیبهشت 1397
  • تاریخ بازنگری: 20 دی 1398
  • تاریخ پذیرش: 22 بهمن 1398

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار