تاریخ‌گذاری روایات معجزه براساس روش تحلیلی متن و إسناد

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن وحدیث دانشگاه اراک

2 استادیار دانشگاه اراک گروه الهیات

3 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه اراک

10.22034/hs.2020.13060

چکیده

«معجزه» از مباحث مهم علوم قرآنی است که همواره کانون توجه عالمان دینی و متالّهان بوده و تفسیرهای مختلفی از حیث مفهوم، شروط و امکان تحقّق آن مطرح است. لذا با عنایت به عدم کاربرد این واژه در قرآن و اختلاف نظر در مورد استعمال آن در لسان احادیث، بحث در کیفیت پیدایش اندیشه­ی اعجاز و استعمال واژه­ی معجزه، ضرورتی انکار ناپذیر است. این مقاله با روش تاریخ­گذاری تحلیلی متن و إسناد، روایات حاوی کلمه­ی «معجزه» را بررسی نموده است. تاریخ­گذاری متن، حاکی از وجود تفاوت­هایی در تحریرهای گوناگون روایات است و تاریخ­گذاری سندی نشان می­دهد «شیخ صدوق» به­عنوان «حلقه­ی مشترک» روایات «معجزه»، این کلمه را در کتب حدیثی خود آورده است. تاریخ­گذاری ترکیبی متن و إسناد نیز حاکی از آن است که نمی­توان ائمّه(ع) را ایده­پرداز اصطلاح «معجزه» دانست، لذا ایشان به تأسّی از قرآن، در احادیث گوناگونی واژه­های «آیات، بیّنات و براهین» را در این زمینه بکار برده­اند.
 

کلیدواژه‌ها


  1. إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، شیخ حر عاملی، بیروت: اعلمی، ۱۴۲۵ق.
  2. الإحتجاج على أهل اللجاج، احمد بن‏‏على طبرسى، محقّق: محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضى، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
  3. أحکام القرآن، جصاص، تحقیق: محمد الصادق قمحاوی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
  4. الاخبارالدخیله، محمد تقی شوشتری، به کوشش: علی اکبر غفاری، تهران: انتشارات مکتبه الصدوق، ۱۴۰۱ق.
  5. إعجاز القرآن در نظر اهل‏‏بیت عصمت: و بیست نفر از علمای بزرگ اسلام، سید رضا مؤدب، قم: احسن الحدیث، چاپ اوّل، ۱۳۸۹ش.
  6. ألامالی، شیخ طوسی، مصحح: مؤسسه بعثت، قم: دارالثقافه، چاپ اوّل، ۱۴۱۴ق.
  7. الأمالی، شیخ صدوق،‏ تهران: کتابچى، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
  8. إیمان أبی طالب، فخار بن معد‏، محقق: محمد بحرالعلوم، ‏قم: دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
  9. بحار الأنوار، محمد باقر مجلسى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق‏.
  10. تاریخ‏‏گذاری حدیث روش‏‏ها و نمونه‏‏ها، گلدتسیهر، شاخت، فان اس، موتسکی و...، به کوشش و ویرایش: سید علی آقایی، تهران: حکمت، ۱۳۹۳ش.
  11. تاریخ الطبری، محمد بن جریر طبری، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‏‏تا.
  12. تأویل مشکل القرآن، ابن قتبیه دینوری، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اوّل، ۱۴۲۳ق.
  13. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواهب بن محمد تمیمی آمدی، محقق: مصطفی درایتی، قم: دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶ش.
  14. تفسیر منسوب به امام عسکری۷، حسن بن علی۷، قم: مؤسّسه امام مهدی۷، چاپ اوّل، ۱۴۰۹ق.
  15. تفسیر سمرقندی مسمى به بحر العلوم، تحقیق: د.محمود مطرجی، أبو لیث سمرقندی، بیروت: دار الفکر، بی‏‏تا.
  16. التوحید، شیخ صدوق، قم: جامعه مدرسین، چاپ اوّل، ۱۳۹۸ق.
  17. التوحید، أبو منصور ماتریدی، تحقیق: د. فتح الله خلیف، مصر: دار الجامعات المصریة - الإسکندریة، بی‏‏تا.
  18. تهذیب اللغة، محمد بن احمد ازهرى، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اوّل، ۱۴۲۱ق.
  19. جامع البیان عن تأویل آی القرآن، محمد بن جریر طبری، بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۵ق.
  20. جمهرة الأمثال، أبو هلال عسکری، بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
  21. جمهرة اللغه، ابن درید، تحقیق و مقدمه: رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دارالعلم للملایین، ۱۳۶۶ش.
  22. الجیم، اسحاق بن مرار شیبانی، قاهره: الهیئه العامه لشئون المطابع الامیریه، چاپ اوّل، ۱۹۷۵م.
  23. الخرائج و الجرائح، قطب الدین راوندى، ‏قم: مؤسسه امام مهدى؟عج؟، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  24. الخصال، شیخ صدوق، محقق: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
  25. درآمدی بر مطالعات حدیثی در دوران معاصر، مجید معارف و سعید شفیعی، تهران: سمت، ۱۳۹۴ش.
  26. دلائل الإمامة، قم: بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  27. الذریعه الی تصانیف الشیعه، آقابزرگ تهرانی، تهران: چاپخانه مجلس، چاپ چهارم، ۱۳۶۰ش.
  28. رجال النجاشی، احمد بن علی نجاشی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
  29. الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب۷، إبن شاذان قمى، محقق: علی شکرچی، قم: مکتبه الامین، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
  30. سیر تاریخی إعجاز قرآن، سید حسین سیدی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۲ش.
  31. علل الشرائع، شیخ صدوق، قم: کتاب فروشى داورى، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  32. علوم قرآن الکریم، نورالدین عتر، دمشق: مطبعه الصباح، چاپ ششم، ۱۴۱۶ق.
  33. العین، خلیل بن احمد فراهیدی، تحقیق: مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی)، قم: دارالهجره، چاپ دوم، ۱۳۶۷ق.
  34. عیون أخبار الرضا۷، شیخ صدوق، محقق: مهدی لاجوردى،‏ تهران: نشر جهان، ‏چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
  35. الغریب المصنف، ابوعبید قاسم بن سلام، ترجمه و تحقیق: بیت الحکمه، تونس: المؤسسة الوطنیه، چاپ اوّل، ۱۹۹۰م.
  36. الفضائل، ابن شاذان قمى، قم: رضی، چاپ دوم،‏ ۱۳۶۳ش.
  37. الفهرست، ابن الندیم، بیروت: دار المعرفة، ۱۳۹۸ق.
  38. قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری، قم: مؤسسه آل البیت:، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  39. الکافی، محمد بن یعقوب کلینى، تحقیق: على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.‏
  40. محاضرات فی علوم قرآن، غانم غدوری حَمَد، عمان: دار عمان للنشر و التوزیع، چاپ اوّل، ۱۴۲۳ق.
  41. المحکم و المحیط الأعظم، ابن سیده، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل، ۱۴۲۱ق.
  42. المحیط فى اللغة، اسماعیل بن عباد، بیروت: عالم الکتب، چاپ اوّل ۱۴۱۴ق.
  43. معجم مقاییس اللغة، ابن فارس، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اوّل، ۱۴۰۴ق.
  44. مناقب آل أبی طالب:، ابن شهرآشوب مازندرانی، قم: علامه، ۱۳۷۹ش.
  45. النکت الاعتقادیه، شیخ مفید، قم: المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، بی‏‏تا.
  46. نوادر المعجزات فی مناقب الائمّه الهدی:، محمد بن جریر طبرى آملى صغیر، محقق: باسم محمد اسدی، قم: دلیل ما، ۱۴۲۷ق.
  47. هدایة الکبرى، حسین بن حمدان خصیبى، ‏بیروت: البلاغ، ۱۴۱۹ق.
  48. «بازاندیشی در حقیقت إعجاز» فرزاد دهقانی، سروش شهریاری نسب و علی‏‏رضا جعفرزاده کوچکی، فصل‏‏نامه‏‏ پژوهش‏‏های فلسفی - کلامی، دانشگاه قم، سال هفدهم، شماره سوم، شماره پیاپی۶۷.
  49. «تاریخ گذاری احادیث بر مبنای روش تحلیل ترکیبی اسناد - متن؛ امکانات و محدودیت‏ها»، سیدعلی آقایی، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، پائیز و زمستان ۱۳۹۰، شماره ۵۰.
  50. «تحلیل چرایی عدم استفاده از لفظ معجزه در قرآن و روایات»، نجمه نجم و سید محمدعلی ایّازی، دوفصل‏‏نامه قرآن در آینه‏‏ پژوهش، سال اوّل، پاییز و زمستان ۱۳۹۳، شماره‏‏ دوم.
  51. «جلوه‏‏های بلاغت در کلام پیام‏‏آور عاشورا حضرت زینب۳»، زهرا سلیمانی، سفینه، سال ششم، بهار ۱۳۸۸، شماره۲۲.
  52. «حسین بن حمدان خصیبی و کتاب الهدایه‏‏الکبری»، نعمت‏‏الله صفری فروشانی، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، زمستان۱۳۸۴، شماره۱۶.
  53. «سند تفسیر منسوب به امام حسن عسکری۷»، سیدمهدی لطفی، مطالعات قرآن و حدیث، پاییز و زمستان ۱۳۸۶، شماره‏‏۱.
  54. «ناهم‏‏خوانی معنادار بین روایات منقول از امام هادی۷ در تصحیح‏‏های مختلف کتاب هدایۀ‏‏الکبری؛ تحلیل و تبیین علل و پیامدها»، حمید حاج امینی نجف‏‏آبادی، شیعه‏‏پژوهی، تابستان۱۳۹۶، شماره۱۱.
  55. «بررسی حوزه‏‏ معنایی معجزه در قرآن»، محمد دهقانی، فاطمه دسترنج و علیرضا طبیبی، پایان‏‏نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اراک، دانشکده علوم انسانی، زمستان ۱۳۹۷.
  56. «بررسی رابطه‏‏ امور خارق‏‏العاده با حقّانیت از دیدگاه عقل و نقل»، مجید کرّاری، محمدرضا امامی‏‏نیا و عبدالرّحیم سلیمانی بهبهانی، پایان‏‏نامه کارشناسی ارشد رشته‏‏ مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی، ۱۳۹۲.
  57. «تبیین فلسفی معجزه از دیدگاه ملا صدرا و علامه طباطبایی»، مریم تشکری جهرمی و رضا اکبریان، پایان‏‏نامه کارشناسی ارشد، رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، اسفند ۱۳۸۹.
  58. «متون و روایات دلایل و معجزات ائمّه (امام صادق۷ و امام مهدی؟عج؟) در منابع شیعی قرن دوم تا پایان قرن ششم»، کامران محمدحسینی، اصغر قائدان و محمدصادق جمشیدی، پایان‏‏نامه کارشناسی ارشد رشته‏‏ تاریخ تشیّع، دانشگاه پیام نور، دانشکده علوم انسانی، بهمن۱۳۹۰.

Cook. ”Eschatology and the Dating of Traditions 25”.