هویت نگارنده «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه»؛ تحلیلی انتقادی بر دیدگاه‏ها و طرح نگاهی نو

محمدی, علی اصغر; روحی برندق, کاووس

doi:10.22034/hs.2020.13114

هویت نگارنده «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه»؛ تحلیلی انتقادی بر دیدگاه‏ها و طرح نگاهی نو

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار دانشگاه علامه طباطبایی

² دانشیار و عضو هیئت‏علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس

10.22034/hs.2020.13114

چکیده

مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه کتابی است با مضمونی عرفانی و اخلاقی که برای اولین بار توسط سید بن طاووس معرفی شده است. نویسنده این کتاب هیچ‏گاه مشخص نبوده و از آنجایی‏که تمامی باب‏های صدگانه آن با عبارت «قال الصادق۷» آغاز می‏شود، از جمله آثار منسوب به امامان: به شمار می‏آید. تاکنون داوری‏های مختلفی درباره درستی یا نادرستی این انتساب مطرح‏شده است. داوری‏های صورت گرفته در طول تاریخ درباره نگارنده این کتاب را می‏توان منحصر در هشت شخصیت دانست که عبارت‏اند از: هشام بن حکم، فضیل عیاض، شقیق بلخی، سلیمان صهرشتی، ابوالقاسم قشیری، ابوالحسن شاذلی، شهید ثانی و عارفی مربوط به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم از صوفیه خراسان. یافته‏های تحلیلی این پژوهش با موضوع نسخه‏شناسی کتاب و تحلیل متنی درباره محتوای کتاب و بررسی‏های تطبیقی با سایر متون عرفانی و تاریخی نشان می‏دهد که هر کدام از این نظریه‏ها دارای کاستی‏هایی هستند. این یافته‏ها نشان می‏دهد که نویسنده مصباح اولاً یک عارف صوفی است؛ ثانیاً وی یک سنی‏مذهب است که وجود قراین متنی و عدم وجود دلیلی بر شیعه بودن وی آن را به اثبات می‏رساند. همچنین قول برگزیده در تحقیق حاضر آن است که نویسنده مصباح الشریعه صوفی سنی مذهبی است که به بازه زمانی دهه‏های پایانی قرن چهارم تا دهه‏های پایانی قرن پنجم تعلق دارد. نظریه برگزیده مبتنی بر تحلیل نسخ خطی و تحلیل‏های تاریخی و سبک‏شناسی آثار و اصطلاحات صوفیه است. این مقاله در حد توان، ابداع احتمالی نو را در میان آورده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، محمد بن حسن حر عاملى، بیروت، ۱۴۲۵.
‫ إحیاء علوم الدین، ابو حامد غزالى، بیروت، دار الکتاب العربى، بی تا.
‫ ادب النفس، حکیم ترمذى، قاهره، دار المصریه اللبنانیه، ۱۴۱۳.
‫ اربع رسائل فى التصوف، ابوالقاسم عبد الکریم قشیرى،بغداد، مطبعة المجمع العلمى العراقى، ۱۳۸۹.
‫ اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیا در تفاسیر قرآن، حمید محمد قاسمی،تهران، سروش، ۱۳۸۰.
‫ اصباح الشیعة بمصباح‌الشریعة، قطب‌الدین بیهقی الکیدری،قم، موسسه الامام الصادق (ع)، ۱۴۱۶.
‫ اضواء علی السنة المحمدیة، محمود ابوریه، ناشر البحاء، بی تا.
‫ اعتقادات الإمامیة (للصدوق)، محمد بن على بن بابویه صدوق ‏،ایران، قم، ۱۴۱۴.
‫ اعیان الشیعة، سید محسن امین، بیروت، لبنان، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا.
‫ الاصول الاصلیه، محمد محسن فیض کاشانی، ایران، سازمان چاپ دانشگاه، ۱۳۹۰.
‫ الأمالی (للصدوق)، محمد بن على بن بابویه صدوق ‏،تهران، کتابچى‏،۱۳۷۶.
‫ الأمالی (للطوسی)، محمد بن الحسن طوسى،قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴.
‫ الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، علی بن موسی ابن طاووس،قم، ۱۴۰۹.
‫ البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بن سلیمان بحرانى،قم، ۱۳۷۴.
‫ التعرف لمذهب التصوف، ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذى،مصر، مطبعة السعادة، ۱۹۳۳.
‫ الذریعة إلى تصانیف الشیعة، شیخ آقابزرگ تهرانى، قم و تهران، اسماعیلیان و کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸.
‫ الرسالة القشیریة، ابوالقاسم عبد الکریم قشیرى،قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۴.
‫ الرعایة لحقوق الله، حارث بن اسد محاسبى،مصر، دار الیقین، ۱۴۲۰.
‫ الطبقات الکبرى المسمى لواقح الانوار القدسیة فى مناقب العلماء و الصوفیة، عبدالوهاب شعرانى، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۶.
‫ الطبقات الکبری، ابوعبدالله ابن سعد، بیروت، دار صادر، بی تا.
‫ الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، علی‌ اکبر غفاری و محمد آخوندی، محققین، تهران - ایران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷.
‫ اللمع فى التصوف، ابونصر سراج طوسى،مطبعة بریل، ۱۹۱۴.
‫ المسائل فى الزهد و غیره (المسائل)، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۱.
‫ المقدمة فى التصوف، ابو عبدالرحمن محمد بن الحسین سلمى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۶.
‫ المکاسب المحرمة، روح الله الموسوی خمینى،قم، ایران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، ۱۴۱۵.
‫ ایقاظ الهمم فى شرح الحکم، ابو العباس احمد ابن عجیبة الحسنى، قاهرة، دار جوامع الکلم، ۲۰۰۵.
‫ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، محمدباقر مجلسی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏،۱۴۰۳.
‫ تاج العروس، سید مرتضی زبیدی، بیروت، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴.
‫ تاریخ ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون، بیروت، لبنان، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
‫ تفسیر عرائس البیان فى حقائق القرآن، روزبهان بقلى شیرازى،بیروت، دار الکتب العلمیة، ۲۰۰۸.
‫ تهذیب الاسرار فى اصول التصوف، ابو سعد عبدالملک بن محمد خرگوشى،بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۷.
‫ جرعه‌ای از دریا، سید موسی شبیری زنجانی،قم، موسسه کتاب شناسی شیعه (موسسه تراث الشیعه)، ۱۳۹۳.
‫ جوامع آداب الصوفیة تسعة کتب فى اصول التصوف و الزهد، ابو عبدالرحمن محمد بن الحسین سلمى، الناشر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان، ۱۴۱۴.
‫ جواهر التصوف، ابو زکریا یحیى بن معاذ رازى،قاهره، مکتبة الآداب، ۱۴۲۳.
‫ حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ابو نعیم احمد اصفهانی، قاهرة، دار ام القراء للطباعة و النشر، بی‌تا.
‫ ختم الاولیاء، حکیم ترمذى،بیروت، مهد الآداب الشرقیة، ۱۴۲۲.
‫ درجات المعاملات (مجموعة آثار السلمى)، ابو عبدالرحمن محمد بن الحسین سلمی، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، ۱۳۶۹‌.
‫ رجال الطوسی، محمد بن الحسن طوسى،قم، ۱۳۷۳.
‫ رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، محمد بن عمر کشى، مشهد، ۱۴۰۹.
‫ رجال النجاشی، احمد بن على نجاشی،قم، ۱۳۶۵.
‫ زبان شعر در نثر صوفیه، محمد رضا شفیعی کدکنی،تهران، سخن، ۱۳۹۲.
‫ طبقات الأولیاء، ابو حفص عمر بن على المصرى ابن الملقن،بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۷.
‫ طبقات الصوفیة (السلمى)، ابو عبدالرحمن محمد بن الحسین سلمی، بیروت، دار الاحیاء الکتب العلمیه، ۱۴۲۴.
‫ غیث المواهب العلیة فى شرح الحکم العطائیة، ابو عبد الله محمد بن ابراهیم نفزى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۸.
‫ فقه اللغة، عبدالملک بن محمد ثعالبی، جمال طلبه، محقق، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۱۴.
‫ فهرست ابن ندیم، ابن الندیم بغدادی، رضا تجدد، محقق، بی‌تا.
‫ فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، مصطفی درایتی، (مجتبی درایتی، ویراستار)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۲.
‫ فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، زین‌الدین عبدالرئوف مناوی،بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵.
‫ کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدى،قم، ۱۴۰۹.
‫ کشف الریبة،، زین‌الدین بن على شهید ثانى، ۱۳۹۰.
‫ کتاب الجیم، محمد بن حسن شیبانى،قاهره، ۱۹۷۵.
‫ مباحثی در علل الحدیث به ضمیمه بازشناسی متن مصباح‌الشریعه، احمد پاکتچی،تهران، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۸.
‫ مجموعة آثار السلمى، ابو عبدالرحمن محمد بن الحسین سلمی، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، ۱۳۶۹‌.
‫ مجموعة رسائل الإمام الغزالى، ابو حامد غزالى،بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶.
‫ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین بن محمدتقی نورى،قم، ۱۴۰۸.
‫ مُسکّن الفؤاد عند فقد الأحبّة و الأولاد، زین‌الدین بن على شهید ثانى ‏، قم، بی تا.
‫ مسند احمد، احمد بن حنبل، بیروت – لبنان، دار صادر، بی تا.
‫ مصباح الشریعة، جعفر بن محمد، بیروت، ۱۴۰۰.
‫ معجم البلدان، شهاب الدین ابی‌عبدالله حموی، بیروت، لبنان، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹.
‫ معجم المصطلحات الصوفیة، انور فؤاد ابى خزام،بیروت، مکتبة لبنان الناشرون، ۱۹۹۳.
‫ معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، قم، ۱۴۰۴.
‫ منیة المرید زین‌الدین بن على شهید ثانى ‏، قم، مکتب الإعلام الإسلامی‏،۱۴۰۹.
‫ موسوعة طبقات الفقهاء، جعفر سبحانى، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۸.
‫ موسوعة مصطلحات التصوف، رفیق عجم،بیروت، مکتبة لبنان الناشرون، ۱۹۹۹.
‫ نحو القلوب (ریاضة النفس)، ابوالقاسم عبد الکریم قشیرى، بیروت، چاپ، ق،بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۶.
‫ نحو القلوب (قشیرى)، ابوالقاسم عبد الکریم قشیرى،قاهرة، الهیئه المصریه العامه للکتاب، ۲۰۰۸.
‫ هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة علیهم السلام، محمد بن حسن حر عاملى،مشهد، ۱۴۱۴.
‫ وقعة صفین، نصر بن مزاحم، قم، ۱۴۰۴.
الأنوار فى علم الاسرار و مقامات الابرار، ‫، ابوالقاسم عبدالرحمن بن محمد بکرى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۱.
تاریخ الصوفیة (مجموعة آثار السلمى)، ابو عبدالرحمن محمد بن الحسین سلمى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، ‫ ۱۳۶۹‌.
تنقیح المقال فی علم الرجال (ط الحدیثة)، عبدالله مامقانى، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث - ایران - قم، چاپ، 1، 1431 ه، ق.
التوحید (للصدوق)، محمد بن على بن بابویه صدوق ‏،‫ ایران، قم، ۱۳۹۸.
الرسائل، زین‌الدین بن على شهید ثانى ‏، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹‏.
‫عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیة، محمد بن زین‌الدین ابن أبی جمهور، قم، ۱۴۰۵.
فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول (للطوسی)، محمد بن الحسن طوسى،‫ قم، ۱۴۲۰.
قوت القلوب فى معاملة المحبوب، ‫ ابوطالب احمد بن على مکى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۵.
المحجة البیضاء فى تهذیب الاحیاء، ‫محمد محسن فیض کاشانی، قم، موسسه انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، ۱۴۱۷.
مصباح الشریعة، ‫ جعفر بن محمد، حسن مصطفوى، مترجم، تهران، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران‏،۱۳۶۰.
المقدمة فى التصوف (تسعة کتب فى اصول التصوف و الزهد)، ابو عبدالرحمن محمد بن الحسین سلمى، ‫ الناشر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان، ۱۴۱۴.
مقاله مجله تخصصی:
‫«بررسی وجوه اشتراک و افتراق تصوف و تشیع»، ‌محمد‌امین احمد‌پور؛ و، ‌قدرت‌اله ضرونی،عرفانیات در ادب فارسی، 1391، 13.
«تبارشناسی کتاب مصباح الشریعه»، اصغر محمدی؛ پرویز رستگار؛ محسن قاسم پور؛ و کاوس روحی برندق، مطالعات عرفانی،۱۳۹۶، ۲۵.
«رهیافتی انتقادی در نسخه شناسی کتاب مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه»، علی اصغر محمدی؛ کاوس روحی برندق، پژوهش نامۀ انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1398، 1.