بازشناسی تعبیرهای به کار رفته در نام بردن از ابوالمفضل شیبانی در سندهای حدیثی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

طلبۀ حوزه علمیه قم- دانشجوی ارشد علوم قرآن و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

ابوالمفضل شیبانی از محدثان فعالی است که نام وی در انبوهی از سندهای احادیث فریقین آمده است. یکی از مسئله‌های مهم در رابطه با وی، مسئلۀ "تمییز مشترکات" و "توحید مختلفات" است؛ زیرا تعبیرهای بسیار گوناگونی برای نام بردن از او به کار رفته است، به گونه‌ای که اگر دقت نشود، بخشی از آنها مجهول می‌مانند و به اتحاد آنها با ابوالمفضل پی برده نخواهد شد. در این مقاله، با واکاوی نام و نَسَبِ ابوالمفضل، توجه به سنّت اختصارگویی در ذکر نَسَبِ اشخاص، توجه به راوی و مروی‌عنه و تحلیل تصحیف‌های انجام شده در نام وی، شمار قابل توجهی از این تعبیرها از جهالت به درآمده‌اند و هم‌زمان، محدثانی که شباهت‌های بسیاری با ابوالمفضل داشته و ممکن است با وی اشتباه گرفته شوند، مشخص شده‌اند و قرینه‌هایی برای تشخیص آنها بیان شده است.

کلیدواژه‌ها


الأباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، عبدالرحمن بن عمر جورقانی، تحقیق: عبدالرحمن الفریوائی، ریاض: دار الصمیعی، 1422ق.
أخبار الصلاة، عبدالغنی مقدسی، تحقیق: محمد النابلسی، دمشق: دار السنابل، 1416ق.
أخبار الوافدات من النساء على معاویة بن أبی‏سفیان‏، عباس بن بکار ضبى، تحقیق: سکینه شهابى، بیروت: الرسالة، 1403ق.
آداب الصحبة، محمد بن الحسین السلمی، تحقیق: مجدی السید، طنطا: دار الصحابة للتراث، 1410ق.
الإرشاد فی معرفة علماء الحدیث، ابویعلى الخلیلی، تحقیق: عامر حیدر، دمشق: دار الفکر، 1414ق.
الأزمنة و الأمکنة، احمد بن محمد مرزوقی، بیروت: دار الکتب، 1417ق.
أعلام المؤلفین الزیدیة، عبدالسلام الوجیه، صنعا: مؤسسة الإمام زید، چاپ دوم، 1439ق (و چاپ اول، 2000م).
أعیان الشیعة، سید محسن امین، بیروت: دار التعارف، 1403ق.
الإقبال بالأعمال الحسنة، علی بن موسى بن طاووس، تحقیق: جواد قیومی، قم: دفتر تبلیغات، 1376ش.
إکمال الإکمال، محمد بن عبدالغنی بن نقطه، تحقیق: عبدالقیوم عبدریب النبی، مکه مکرمه: أم ‏‏القرى، 1410ق.
الإکمال، علی بن هبة الله بن ماکولا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411ق.
الأمالی الخمیسیة، یحیى بن حسین شجری جرجانی، تحقیق: محمد اسماعیل، بیروت: دار الکتب، 1422ق.
الامالی، محمد بن الحسن طوسی، قم: دار الثقافة، 1414ق.
الأنساب، عبدالکریم سمعانى، حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانیة، 1382ق.
بحار الأنوار، محمد باقر مجلسى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
البدایة و النهایة، اسماعیل بن عمر بن کثیر، بیروت: دار الفکر، 1407ق.
بشارة المصطفى لشیعة المرتضى، عماد الدین طبری، نجف: الحیدریة، 1383ق.
بغیة الطلب فی تاریخ حلب، عمر بن احمد بن العدیم، تحقیق: سهیل زکار، بیروت: دار الفکر، بی ‏‏تا.
تاریخ أصبهان، ابونعیم اصفهانی، تحقیق: سید کسروی حسن، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1410ق.
تاریخ الإسلام، محمد بن أحمد ذهبی، تحقیق: عمر التدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، 1413ق.
تاریخ بغداد، خطیب احمد بن على بغدادى، تحقیق: مصطفى ‏‏عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب، 1417ق‏.
تاریخ بغداد، خطیب احمد بن على بغدادى، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: 1422ق.
تاریخ جرجان، حمزة بن یوسف سهمی، تحقیق: محمد عبدالمعید خان، بیروت: عالم ‏‏الکتب، 1407ق.
تاریخ مدینة دمشق، على بن حسن بن عساکر، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1415ق.
تاریخ نیسابور، عبدالغافر بن اسماعیل فارسى، به ‏کوشش: محمدکاظم‏ محمودى، قم: جامعه مدرسین، 1403ق‏.
التدوین فی أخبار قزوین‏، عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، تحقیق: عزیزالله عطاردی، بیروت: دار الکتب ‏‏العلمیة، 1408ق.
تلخیص المتشابه فی الرسم، خطیب احمد بن على بغدادى، تحقیق: سُکینة الشهابی، دمشق: دار طلاس، 1985م.
جامع الأخبار، محمد بن محمد الشعیری، نجف: الحیدریة، چاپ اول، بى ‏تا.
الجامع لأخلاق الراوی و آداب السامع، خطیب بغدادی، تحقیق: محمود الطحان، ریاض: مکتبة المعارف، بی ‏‏تا.
جزء من تخریج أحمد بن عبدالواحد البخاری، نسخه خطی پیاده ‏‏شده توسط نرم ‏‏افزار جوامع الکلم، سایت ‏‏اسلام ویب، 2004م ‏‏.
خلاصة الأقوال، علامه حسن بن یوسف بن مطهر حلى، تحقیق: محمد صادق بحرالعلوم، نجف: الذخائر، 1411ق‏.
الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم‏، یوسف بن حاتم‏ شامی، قم: جامعه مدرسین‏، 1420ق‏.
ذم الهوی، عبدالرحمن بن علی بن جوزی، تحقیق: مصطفى عبدالواحد، نرم ‏‏افزار المکتبة الشاملة.
رجال النجاشی، احمد بن على نجاشی، تحقیق: سید موسى شبیری ‏‏زنجانی، قم: جامعه مدرسین، 1365ش.
الرجال، حسن بن على بن داود، تهران: دانشگاه تهران، 1383ق.
الرجال، محمد بن الحسن طوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: جامعه مدرسین، 1373ش.
روضة المتقین، محمدتقى مجلسى، تحقیق: حسین موسوى کرمانى و على ‏‏پناه اشتهاردى‏، قم: کوشان ‏‏پور، 1406ق.
ریاض العلماء، عبدالله بن عیسى‏بیگ‏ افندى، تحقیق: احمد حسینى اشکورى، بیروت: التاریخ العربی‏، 1431ق‏.
السنن الکبرى، احمد بن الحسین بیهقی، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب ‏‏العلمیة، 1424ق.
سیر أعلام النبلاء، محمد بن أحمد ذهبی، تحقیق: شعیب أرنؤوط، بیروت: الرسالة، 1417ق.
سیر السلف الصالحین، إسماعیل بن محمد اصبهانی، تحقیق: کرم بن فرحات، ریاض: الرایة، بی ‏‏تا.
شرح أصول اعتقاد أهل السنة، هبة الله بن زید لالکائی، تحقیق: أحمد الغامدی، عربستان: دار طیبة، 1423ق.
شرف أصحاب الحدیث، احمد بن علی خطیب بغدادی، تحقیق: محمد سعید خطی اوغلی، آنکارا: دار إحیاء السنة، بی ‏‏تا.
الضعفاء و المتروکین، عبدالرحمن بن علی بن جوزی، تحقیق: ابوالفداء القاضی، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی ‏‏تا.
طبقات الشافعیة الکبرى، عبدالوهاب بن على سبکى، تحقیق: محمود الطناحی و عبدالفتاح الحلو، قاهره: إحیاء الکتب العربیة، بی ‏‏تا.
طبقات الشافعیة، اسماعیل بن عمر بن‏ کثیر، تحقیق: عبدالحفیظ منصور، بیروت: المدار الإسلامی، 2004م.
طبقات الصوفیة، ابوعبدالرحمن محمد بن الحسین السلمی، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.
طبقات المحدثین بأصبهان، ابوالشیخ اصفهانی، تحقیق: عبدالغفور بلوشى، بیروت: الرسالة، 1412ق‏.
العبر فی خبر من غبر، محمد بن أحمد ذهبی، تحقیق: صلاح ‏‏الدین المنجد و دیگران، کویت: مطبعة الحکومة، 1984م.
فرحة الغری، عبدالکریم بن احمد بن طاووس، قم: منشورات الرضی، چاپ اول، بی ‏‏تا.
فهرست کتب الشیعة، محمد بن الحسن طوسی، تحقیق: سید عبدالعزیز طباطبایی، قم: ستاره، 1420ق.
فوائد الکوفیین، ابوالغنائم نرسی، تحقیق: عبدالرحمن شریف، الضیاء، 2004م.
فوائد تمام، تمام بن محمد رازی، تحقیق: حمدی السلفی، ریاض: الرشد، 1412ق.
قاموس الرجال، محمدتقی شوشتری، قم: جامعه مدرسین، 1410ق.
کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه، تحقیق: عبدالحسین امینی تبریزی، نجف اشرف: المرتضویة، 1356ش.
کفایة الأثر، على بن محمد خزاز رازی، تحقیق: عبد اللطیف حسینی کوهکمره ‏‏ای، قم: بیدار، 1401ق.
کنز الفوائد، محمد بن علی کراجکی، تحقیق: عبدالله نعمة، قم: دار الذخائر، 1410ق.
اللطائف من دقائق المعارف، محمد بن عمر المدینی، تحقیق: محمد علی سمک، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1420ق.
مائة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین و الأئمة۷، محمد بن احمد بن شاذان، قم: مدرسة الإمام المهدى۷، 1407ق‏.
المتفق و المفترق، خطیب احمد بن علی بغدادی، تحقیق: محمد الحامدی، دمشق: دار القادری، 1417ق.
المجالس العشرة، حسن خلال بغدادی، تحقیق: مجدی ‏‏السید، طنطا: دار الصحابة، 1411ق.
المزار الکبیر، محمد بن جعفر مشهدی، تحقیق: جواد قیومی، قم: جامعه مدرسین، 1419ق.
مسند أحمد بن حنبل، احمد بن حنبل، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1416ق.
المشیخة البغدادیة، ابوطاهر سلفی، نسخه خطی اسکوریال، پیاده شده توسط نرم ‏‏افزار جوامع الکلم، سایت اسلام ویب.
معالم العلماء، محمد بن علی بن ‏شهرآشوب، نجف: الحیدریة، 1380ق.
معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خویى، بى ‏‏جا، 1413ق.
من لا یحضره الفقیه، محمد بن على صدوق، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، 1413ق.
مناقب آل أبی طالب۷، محمد بن علی بن ‏شهرآشوب، قم: علامه، 1379ق.
المنتخب من کتاب الزهد و الرقائق، خطیب احمد بن علی بغدادی، تحقیق: عامر صبری، بیروت: دار البشائر، 1420ق.
المنتقى من مسموعات مرو، محمد بن عبدالواحد المقدسی، نسخه خطی پیاده شده توسط نرم ‏‏افزار المکتبة الشاملة.
منهاج السنة النبویة، احمد بن عبدالحلیم بن تیمیه، تحقیق: محمد رشاد سالم، جامعة الإمام محمد بن سعود، 1406ق.
موضح أوهام الجمع و التفریق، خطیب احمد بن علی بغدادی، تحقیق: عبدالمعطی قلعجی، بیروت: المعرفة، بی ‏‏تا.
الموضوعات، عبدالرحمن بن علی بن جوزی، تحقیق: عبدالرحمن عثمان، مدینه منوره: السلفیة، 1386ق.
نزهة الناظر فی ذکر من حدث عن أبی‏القاسم البغوی، یحیى بن علی رشید العطار، تحقیق: المطیری، دار ابن ‏‏حزم، 1423ق.
نوادر الأثر بعلیٍّ خیر البشر، جعفر بن احمد قمی، تحقیق: سید محمد حسینی نیشابوری، مشهد: مجمع ‏‏البحوث ‏‏الإسلامیة، 1429ق.
هدیة العارفین، اسماعیل پاشا بغدادى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1951م.
الوافی بالوفیات، خلیل بن ایبک صفدى، تحقیق: هلموت ریتر، بیروت: دار النشر، 1401ق.
الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، واحدى، تحقیق: عادل ‏‏عبدالموجود و دیگران، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.
الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، واحدى، قاهره: وزارة الأوقاف، 1416ق.
الیقین باختصاص مولانا علی۷ بإمرة المؤمنین، علی بن موسى بن طاووس، تحقیق: اسماعیل انصاری ‏‏زنجانی، قم: دار الکتاب، 1413ق.