این نوشتار به معناشناسی عبارت«عقل عن الله» در احادیث پرداخته است. به این منظور معنای لغوی «عقل» ارائه و کاربردهایش در ترکیب با حرف جرّ «عن» گردآوری و دستهبندی شده است. بر این پایه، عبارت «عقل عن» در روایات فقهی به معنای تحمل و پرداخت دیه خطای دیگری است. در روایات غیر فقهی اما، «عقل» به معنای فراگیری و دریافت و نگاهداری در ذهن است. در این حوزه، عبارت مزبور با واژه مبارک «الله» ترکیب شده که به معنای فراگیری و دریافت از خداست. در بیشتر این کاربردها، مفعول بیواسطه دیده نمیشود، ولی موجود و در تقدیر است؛ زیرا «عَقَلَ» فعل متعدی و نیازمند مفعول است. با توجه به وجود مفعول «أمره» در برخی از کاربردها و نیز سیاق روایات، میتوان مفعول را فرمان یا شأن الهی و عبارت مزبور را به معنای فراگیری و دریافت اوامر الهی از خداوند یا آنچه به شأن او مربوط است، دانست؛ خواه این دریافت از طریق فرستادگان خدا باشد یا گوش سپردن به ندای فطرت.
الأمالی ، ابو جعفر محمّد بن حسن معروف به شیخ طوسى(ت 460 ق) ، تحقیق و نشر: مؤسسه بعثت، قم، 1414ق .
بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار، علاّمه محمّد باقر بن محمّد تقى مجلسى معروف به علاّمه مجلسى (ت 1110 هـ) ، بیروت: مؤسّسه الوفاء، 1404 ق .
تحف العقول عن آل الرسول صلىاللهعلیهوآله ؛ ابو محمّد حسن بن علىّ بن حسین بن شعبه حرّانى (ت 381ق) ، تحقیق على اکبر غفّارى ، مؤسّسه نشر اسلامى ـ قم ، چاپ دوم 1404 ق .
ترتیب إصلاح المنطق، ابن سکیت یعقوب بن اسحاق (186 ـ 246هـ)، مشهد: مرکز پژوهش های آستان قدس رضوی، بی تا.
تفسیر نور الثقلین، عبد على بن جمعه حویزى، هاشم الرسولى المحلاتى، قم، مطبعه الحکمه، 5ج، [1382ق].
تهذیب الأحکام، شیخ الطائفة أبوجعفر محمد بن الحسن الطوسى (م 460 هـ)، تحقیقه: سید حسن موسوى خرسان، طهران: دارلکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1365.
الحاشیة على أصول الکافی، احمد بن زین العابدین علوی عاملی، تحقیق: صادق حسینی اشکوری، قم، دار الحدیث، 1430هـ .
دانشنامه عقاید اسلامی، محمد محمدی ری شهری و همکاران، قم: دار الحدیث، 1385.
الدعاء، سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الشامی، أبو القاسم الطبرانی (360هـ)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1413هـ.
الذریعة إلى حافظ الشریعة (شرح أصول الکافی)، رفیع الدین محمد بن محمد مؤمن جیلانی، تحقیق: محمد حسین درایتی، قم: دار الحدیث، چاپ اول، 1389.
السرائر، محمد بن احمد بن ادریس (543 ـ 598ق)، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1417هـ .
السنن الکبرى، ابوبکر احمد بن الحسین بن على البیهقى (م458ق)، بیروت: دارالمعرفة، 10جلد.
الجامع الکبیر (سنن الترمذی)، ابی عیسی محمد بن عیسی الترمذی، تحقیق: تقی الدین الندوی، اردن: اروقه، 1438هـ .
الشافی فی شرح الکافی، ملا خلیل القزوینی، تحقیق: محمد حسین درایتی، قم: دار الحدیث، 1430هـ.
شرح أصول الکافی ، صدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، ترجمه و تعلیق: محمد خواجوی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.
شرح اصول الکافی، ملا صالح مازندرانى (ت 1081هـ)، تحقیق: سید على عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربى، چاپ اول، 1421هـ .
الصحاح (= تاج اللغة العربیّة) ؛ اسماعیل بن حمّاد جوهرى (ت 393 هـ) ، تحقیق احمد عبد غفور عطّار ، بیروت: مؤسّسۀ دار العلم ملایین، 1407 ق .
الفائق فی غریب الحدیث، جار الله محمود بن عمر زمخشری (538هـ)، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417هـ .
فتح الباری، احمد بن حجر عسقلانی، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر، بی‌تا.
قرب الإسناد، عبداللّه بن جعفر حمیرى قمى (ت بعد 304ق)، تحقیق ونشر: مؤسّسه آل البیت علیهمالسلام، قم: 1413ق، اول.
الکافی، ثقة الاسلام أبوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینى الرازى (م 328 أو 329 هـ)، تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى، چاپ سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1388 هـ .
کتاب الأصل ، محمد بن الحسن شیبانی، تحقیق: محمد بوینوکالن، بیروت: دار ابن حزم، 1392.
کتاب الأم، محمد بن ادریس شافعی (150 ـ 204هـ)، بیروت: دار ابن حزم، 1426هـ .
کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدى، چاپ اول، بیروت، داراحیاءالتراث العربى، 1421هـ
الکشف الوافی فی شرح أصول الکافی، محمد هادی بن محمد معین الدین شیرازى، تحقیق: علی فاضل و نعمت الله جلیلی، قم: دار الحدیث، چاپ اول، 1430هـ .
المبسوط، شمس الدین السرخسی، دار المعرفة، بیروت 1406 ق .
المبسوط فی فقه الإمامیّة، أبو جعفر محمّد الحسن الطوسی (م 460 ه) . تصیحیح : السیّد محمّد تقی الکشفی ، المکتبة المرتضویّة ـ طهران 1387 ش .
إتحاف السادة المتّقین بشرح اسرار إحیاء علوم الدین ، أبی الفیض مرتضى الزبیدی (م 1205 هـ) ، بیروت : دار الکتب العلمیه.
مجمع البحرین ، فخر الدین الطریحى ، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیّه ، قم: مؤسسه بعثت ، چاپ اول، 1414 هـ.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، امین الاسلام ابوعلى الفضل بن الحسن الطبرسى، بیروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، چاپ اول، 1415 هـ .
المجموع شرح المهذّب ؛ أبو زکریّا محیی الدین بن شرف النووی (م 676 هـ) . تحقیق و نشر : دارالفکر ـ بیروت .
المحیط فی اللغة ؛ الصاحب إسماعیل بن عبّاد (م 385هـ)، بیروت: عالم الکتاب ، چاپ اول، 1414هـ .
مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، العلاّمة محمّد باقر المجلسی (م 1111 هـ) ، تصحیح: السیّد هاشم الرسولی ، مکتبة ولیّ العصر علیهالسلام ، چاپ دوم، 1394 هـ .
المستدرک على الصحیحین، محمّد بن عبد اللّه الحاکم النیسابورى (م 405 ق)، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا ، بیروت : دار الکتب العلمیة ، 1411 هـ .
المعجم الکبیر ، سلیمان بن أحمد الطَّبَرانى (م 360 هـ) ، تحقیق: حمدى عبد المجید السَّلَفى، بیروت : دار إحیاء التراث العربى ـ ریاض : دار ابن الجوزى، 1418 هـ .
معجم لغة الفقهاء، محمد رواس قلعجی، بیروت: دار النفائس، 1405هـ .
مفردات ألفاظ القرآن ، أبوالقاسمالحسین بن محمّد الراغب الإصفهانی (م 425 هـ ) ، تحقیق : صفوان عدنان داوودی ، بیروت : دار القلم ، دمشق ، دار الشامیة ، چاپ اول، 1412 هـ .
معجم مقاییس اللّغة، احمد بن فارس بن زکریا، تحقیق: شهاب الدین ابو عمرو، بیروت: دار الفکر، 1415هـ .
ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار ، محمّد باقر المجلسى ، تحقیق: السیّد مهدى الرجائى، قم: کتابخانه آیة اللّه مرعشى ، چاپ اول، 1415 هـ .
النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، مبارک بن محمد بن عبدالواحد شیبانى، معروف به ابن‌اثیر جزرى (606هـ)، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367.
الوافی، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، اصفهان: مکتبة الامام امیر المؤمنین علی (ع)، 1365.
)