مادرت به عزایت بنشیند! تاملی در مشتقات تعبیر روایی «ثَکِلَتکَ أمُّک»

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم حدیث, دانشکده الهیات؛ دانشگاه تهران

2 استادیار گروه حدیث دانشگاه قرآن و حدیث

چکیده

اهمیت توجه به مفاهیم کهنِ متون متقدم در فهم و معادل‌گزینی صحیح امروزی آن، بر کسی پوشیده نیست؛ به ویژه آنگاه که آمیخته با مجازگویی باشد و نیز در زمرۀ متون مقدس، که در باور پروری مخاطبان اثر دارند، به شمارآید.! با اینکه دانشوران زبانی، بسیار بر این مهم تأکید دارند اما در عمل، بی‌توجهی به کاربست این صنف از صنایع ادبی در برخی متون روایی، دستیابی به معنای دقیق این گزاره‌ها را مشکل ساخته است. عبارات کنایی «ثَکِلَتکَ أمُّک» در صیغ مختلف بیانی، از این دسته‌است که فهم مقصود اصلی آن‌ تنها از رهگذر توجه به شاخصه‌هایی همچون سیاق کلام، فرهنگ زمانه، فضای صدور و ... میسر است. نگرش تک‌بعدی به این تعبیر، موجب منفی‌گزینی در مفهوم امروزی این عبارات شده است. اهتمام نوشتار حاضر، تصحیح این نگرش و اثبات چندکاربردی بودن این مفهوم است؛ به گونه‌ای که در خلال توجه به شاخصه‌های مذکور، کاوش در آرا ادیبان و مراجعه به متون اصیل عرب و نیز با روش توصیفی ـ استنتاجی در گردآوری و مقایسۀ تحلیلی داده‌ها، به کاربرد روایی مثبت این کنایات در کنار مفاهیم منفی دست‌یافته میشود که «تأکید، تعجب، تعظیم، تحضیض، انکار، هشدار و ... »از جمله آنهاست و تعدد کاربرد این عبارت کنایی اثبات میگردد

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
الإحتجاج على أهل اللجاج، احمد بن على طبرسى، تحقیق: محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
الأحکام السلطانیة، علی ماوردی، قاهره: دار الحدیث، بی‏تا.
اختیار معرفة الرجال، محمد‏بن‏حسن طوسی، تحقیق: حسن مصطفوی، دانشگاه مشهد، ۱۳۹۰ق.
الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، شیخ مفید، تحقیق: مؤسسة آل البیت، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.‏
الاعتقاد والهدایة إلى سبیل الرشاد، احمد ابوبکربیهقی، تحقیق: أحمدعصام الکاتب، بیروت: دارالآفاق الجدیدة، 1401ق.
إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب، على یزدى حایرى، ‏تحقیق: على عاشور، ‏بیروت: مؤسسة الأعلمى‏، 1422ق.
‏الفضائل، ابوالفضل ابن شاذان قمى، قم‏: رضى‏، نوبت دوم‏، 1363ش.‏
أمالی ابن بشران، عبدالملک ابن بشران، ریاض: دار الوطن، 1418ق.
الأمالی، شیخ صدوق، تهران: کتابچى‏، 1376ش‏.
الأمالی، شیخ مفید، تحقیق: حسین استاد ولى و على اکبر غفارى، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.‏
الأمالی، محمد‏بن‏حسن طوسی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة، 1414ق.‏
بحار الأنوار، محمدباقر مجلسى، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
البحر المحیط، بدرالدین زرکشی، بی‏مک: دار الکتبی، 1414ق.
بصائر الدرجات، محمدبن‏حسن صفار، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ق.
پیام امام امیرالمؤمنین۷، ناصر مکارم شیرازی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1386ش.
تاریخ الطبری، محمدبن‏جریر طبری، بیروت: دار التراث، نوبت دوم، 1387ق.
تاریخ الیعقوبی، احمد یعقوبی، بیروت: دار صادر، بی‏تا.
تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن ابن عساکر، تحقیق: عمرو بن غرامة العمروی، بیروت: دار الفکر، 1415ق.
تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، على استرآبادى، تحقیق: حسین ‏استاد ولى، قم‏: مؤسسة النشر الإسلامی، 1409ق.
ترجمه و شرح نهج البلاغة، على‏نقى فیض الاسلام، ‏‏، تهران: مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام‏، نوبت پنجم، 1379ش.
ترجمۀ نهج البلاغة، عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد نهج البلاغه، نوبت سوم، 1378ش.
ترجمۀ نهج البلاغة، محمد دشتی، قم: مشهور، 1379ش.
ترجمۀ نهج‏البلاغة، جعفر شهیدى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى‏، بی‏تا.
تفسیر العیاشی، محمد عیاشى، تحقیق: سید هاشم رسولى محلاتى، تهران: المطبعة العلمیة، 1380ق.
تفسیر القمی، على‏بن‏ابراهیم قمى، تحقیق: طیّب ‏موسوى جزایرى، قم‏: دار الکتاب‏، نوبت سوم‏، 1404ق.
التفسیر الکبیر، سلیمان طبرانی، اردن: دار الکتاب الثقافی، 2008م.
تفسیر فرات الکوفی، فرات‏بن‏ابراهیم کوفى، تحقیق: محمد کاظم، تهران: مؤسسۀ طبع و نشر وزارت ارشاد، 1410ق.‏
تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ابن ابی فراس ورام، قم‏: مکتبه فقیه، 1410ق.
التوحید، شیخ صدوق، تحقیق: هاشم حسینى، ‏قم: جامعه مدرسین، 1398ق.
تهذیب اللغة، محمد ازهرى، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
الجامع الکبیر، محمد بن عیسى ترمذی، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1998م.
جامع بیان العلم و فضله، یوسف قرطبی، تحقیق: أبی الأشبال الزهیری، ریاض: دار ابن الجوزی، 1414ق.
حاشیة السیوطی على سنن النسائی، جلال‏الدین سیوطی، حلب: مکتب المطبوعات الإسلامیة، نوبت دوم، 1406ق.
حلیة الأولیاء، ابونعیم اصفهانی، مصر: السعادة، 1394ق.
الخصال‏، شیخ صدوق، تحقیق: على اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین، 1362ش.
دانش نامه امیر المؤمنین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ‏، محمد محمدى رى‏شهرى، مترجم: عبدالهادى مسعودى، ‏قم: دار الحدیث، نوبت سوم، 1389ش.
الدر المنثور، جلال‏الدین سیوطی، بیروت: دار الفکر، بی‏تا.
دلائل الإعجاز فی علم المعانی‏، عبدالقاهر جرجانی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422ق.
دلائل الإمامة، محمد طبرى آملى، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم‏: بعثت‏، 1413ق.
ربیع الأبرار، محمود زمخشری، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1412ق.
رسائل فقهیة، شیخ انصاری، قم: کنگرۀ بزرگداشت شیخ انصاری، 1414ق.
الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین، ابوالفضل ابن شاذان قمى، تحقیق: على‏شکرچى، قم: ‏مکتبة الأمین‏، 1423ق.
المعجم الأوسط، سلیمان طبرانی، تحقیق: طارق بن عوض الله، قاهره: دار الحرمین، 1415ق.
سنن أبی داود، سلیمان بن أشعث ابو داود، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، بیروت: المکتبة العصریة، بی‏تا.
سنن دارمی، أبومحمد دارمی، تحقیق: حسین سلیم أسددارانی، ریاض: دارالمغنی، 1412ق.
شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، تحقیق: محمد ابوالفضل‏ ابراهیم، قم‏: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ق.
شواهد التنزیل لقواعد التفضیل،‏ عبیدالله حسکانی، تحقیق: محمدباقر محمودى، تهران: مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، 1411ق.
صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت: دارالفکر، 1401ق.
الصمت وآداب اللسان، ابن ابی الدنیا، تحقیق: أبو إسحاق حوینی، بیروت: دار الکتاب العربی، 1410ق.
الطبقات الکبری، محمد ابن سعد، تحقیق: محمد السلمی، طائف: مکتبة الصدیق، 1414ق.
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفى، تحقیق: جلال الدین‏ محدث، تهران: انجمن آثار ملى‏، 1395ق.
فتح الباری شرح صحیح البخاری، أحمد ابن حجر عسقلانی، بیروت: دار المعرفة، 1379ق.
الفتوح، احمد ابن اعثم، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الأضواء، 1411ق.
فرهنگ معین، محمد معین، گردآورنده: عزیزالله علیزاده، تهران: آدنا - کتاب راه نو، نوبت چهارم: 1386ش.
فضائل الصحابة، علی بن عمر دارقطنی، ریاض: مکتبة الغرباء الأثریة، 1419ق.
قوت المغتذی على جامع الترمذی، جلال‏الدین سیوطی، تحقیق: ناصر بن حامد الغریبی، مکه: جامعة أم القرى، 1424ق.
کنز العمال، متقی هندی، تحقیق : صفوة السقا بکری حیانی، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1409ق.
الکافی، محمد‏بن‏یعقوب کلینى، تحقیق: على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
الکافئة فی إبطال توبة الخاطئة، شیخ مفید، تحقیق: زمانى نژاد، قم‏: کنگره شیخ مفید، 1372ش.
کامل الزیارات،‏ جعفر بن محمد ابن قولویه، تحقیق: عبد الحسین ‏امینى، نجف: دار المرتضویة، 1356ش.
کتاب الطهارة، شیخ انصاری، قم: مؤسسة آل البیت: للطباعة والنشر، بی‏تا.
کتاب سلیم بن قیس الهلالی، سلیم بن قیس هلالى، تحقیق: محمد انصارى زنجانى خوئینى، قم: الهادی، 1405ق.
الکشاف‏، محمود زمخشری، تحقیق: مصطفى‏حسین‏احمد،‏ بیروت: دار الکتاب العربی‏، 1407ق.‏
کشف الأسرار، علاء الدین بخاری حنفی، بی‏مک: دار الکتاب الإسلامی، بی‏تا.
کشف المشکل من حدیث الصحیحین، أبو الفرج ابن جوزی، تحقیق: علی حسین البواب، ریاض: دارالوطن، بی‏تا.
الکشف و البیان، احمد ثعلبى، تحقیق: ابى محمد ابن عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
الکلیات معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، أیوب قریمی کفوی، تحقیق: عدنان درویش؛ محمد مصری، بیروت: مؤسسة الرسالة، بی‏تا.
لسان العرب، محمد ابن منظور، بیروت: دارصادر، نوبت سوم، 1414ق.
لغت‏نامۀ دهخدا، علی اکبر دهخدا، زیر نظر: محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران، نوبت دوم: 1377ش.
مجمع البحرین، فخرالدین طریحى، تحقیق: احمد حسینى اشکورى، تهران: مرتضوی، چاپ: سوم، 1375ش.
المحاسن و الأضداد، عمرو بن بحر جاحظ، بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1423ق.
المحکم و المحیط الأعظم‏، على بن اسماعیل ابن سیده، تحقیق: عبد الحمید هنداوى، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1421ق.
مختصر البصائر، حسن بن سلیمان حلى، تحقیق: مشتاق مظفر، ‏قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1421ق.
مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، علی هروی قاری، بیروت: دار الفکر، 1422ق.
المستدرک على الصحیحین، محمد حاکم نیشابوری، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1411ق.
مسند أحمد بن حنبل، أحمد بن محمد ابن حنبل، تحقیق: شعیب الأرنؤوط و عادل مرشد، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1421ق.
المصنف، عبدالرزاق صنعانی، تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت: المکتب الإسلامی، نوبت دوم (1403ق.
معانی الأخبار، شیخ صدوق، تحقیق: على اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین، 1403ق.
المعجم الکبیر، سلیمان طبرانی، تحقیق: حمدی بن عبد المجید السلفی، قاهره: مکتبة ابن تیمیة، بی‏تا.
معجم مقاییس اللغة، احمد ابن فارس، تحقیق: عبد السلام محمدهارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
مقتل الحسین۷، موفّق الدین خوارزمی، تحقیق: محمد سماوی، قم: مکتبة المفید، بی‏تا.
مناقب آل أبی طالب، ابن شهر آشوب مازندرانى، قم: علامه، 1379ق.
مهج الدعوات و منهج العبادات‏، على بن موسى ابن طاووس، ‏ تحقیق: ابوطالب کرمانى و محمد حسن‏ محرر، قم‏: دار الذخائر، 1411ق.‏
نوادر الأصول فی أحادیث الرسول، محمد حکیم ترمذی، تحقیق: عبد الرحمن عمیرة، بیروت: دار الجیل، بی‏تا.
النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، مبارک بن محمد ابن اثیر تحقیق: محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367ش.
نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح، قم: دارالهجرة، 1414ق.
وقعة صفین، نصر بن مزاحم، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، چاپ: دوم، 1404ق.
«بررسی مفهوم «ادب» و «تأدیب» و نسبت آن‏ها با «تربیت» و واژه‏های مرتبط دیگر»، احمد امامی‏راد و مصطفی محامی، مطالعات فقه تربیتی، شماره23، پاییز و زمستان (1393ش)، ص80-91.
«تحلیل ساختاری اسلوب تهکّم در خطبه‏های نهج‏البلاغه»، رسول دهقان ضاد و ایمان موسوی مهربانی، پژوهش‏نامه نهج البلاغه، شماره شانزدهم، 1395ش.
«تحلیل محتوایی و ساختاری نفرین‏های نهج‏البلاغه»، سیدرضا میراحمدی و همکاران، پژوهش‏های نهج البلاغه، شماره پنجاه و ششم، 1397ش.
«معناشناسی اسلوب کنایه در نهج البلاغه (خطبه‏های 1 تا 5)»، حمیدرضا مشایخی و فاطمه خرمیان، ادبیات دینی، شماره هفتم، 1393ش.
«نشانه‏شناسی و تحلیل فرامتنی برخی از کنایات نهج البلاغه»، عباس اقبالی، حدیث پژوهی، شماره هجدهم، 1396ش.