بررسی سندی و محتوایی گزاره حدیث‏انگاشته «من طلَبَنی وجدَنی و...»

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث

2 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

3 دانشجوی دکتری مدرسی معارف دانشگاه فردوسی مشهد

10.22034/hs.2021.13327

چکیده

مواریث حدیثی به عنوان یکی از مهم‏ترین راه ‏های دست‏یابی به معارف الهی، نیازمند حفظ آن از فراموشی و‏ حراست از آن در برابر آسیب ‏هایی است که این گنجینه ارزشمند را تهدید می ‏کند. راهیابی عبارت ‏های حدیث‏ نما به مجموعه‏ های روایی از جمله این آسیب ‏هاست. یکی از گزاره‏ هایی که به نظر می‏ رسد در فضای تصوف و عرفان تولد یافته‏ و به تدریج، به برخی منابع راهیافته است، عبارت است از: «من طلَبَنی وجدَنی، و من وجدَنی عرفَنی، و من عرفَنی أحبَّنی، و من أحبّنی عشَقنی، و من عشقنی عشقتُه، و من عشقتُه قتلتُه، و من قتلتُه فعلیّ دیتُه، و من علیّ دیتُه فأنا دیتُه». دغدغه این پژوهش - که با تکیه بر منابع کتابخانه ‏ای و با روش توصیفی و تحلیلی سامان یافته - ردیابی این عبارت در منابع روایی و عرفانی و بررسی محتوایی آن است. یافته ‏های این جستار نشان از آن دارد که این گزاره در منابع اولیه حدیثی وجود ندارد و به تدریج، با توجه به سازگاری با مشرب اهل تصوف و عرفان، به منابع روایی و عرفانی راه پیدا کرده است. افزون بر این، کاربرد اندک واژه عشق در روایات آن هم بیشتر در مفهوم منفی و برخی ناهمخوانی محتوایی آن با قرآن و سنت، پذیرش آن را به عنوان روایت، مورد تردید قرار داده است.
 

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم(ترجمه قرآن (رضایى))
«بازمانده های کتاب الاشارة و العبارة ابوسعد خرگوشی در کتاب علم القلوب»، نصر الله پورجوادی، مجله معارف، 1377ش، دوره 15، شماره3، اسفندماه.
إحیاء علوم الدین، بیروت: دار الکتاب العربى، چ­اول، بی­تا.
الإختصاص، محمد بن محمد مفید، قم: الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، چ­اول، 1413ق.
اسرار العبادات و حقیقة الصلوة، قاضى سعید قمى، تهران: دانشگاه تهران، چ­اول، 1339ش.
الأسرار المرفوعة فی الأخبار الموضوعة(الموضوعات الکبرى)، ملا علی القاری، تحقیق: محمد بن لطفی الصباغ، بیروت: المکتب الاسلامی چ­دوم، 1406ق.
الإشارات والتنبیهات، أبو علی سینا، تحقیق:نصیر الدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی/شرح الشرح للعلامة قطب الدین محمد بن محمد أبی جعفر الرازی، قم، النشر البلاغة، چ­اول، 1383.
الالف المالوف على اللام المعطوف، ابوالحسن على بن محمد دیلمى، ، قاهره: مطبعه المعهد العلمى الفرنسى للاثار الشرقیه، چ­اول، 1962م.
الأمالی، محمد بن على ابن بابویه، بیروت: اعلمى، چ­پنجم، 1400ق.
الإنصاف، المرداوی، تحقیق: محمد حامد الفقی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، چ­دوم،1406ق.
بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، چ­دوم، 1403ق.
البدایة والنهایة، ابن کثیر، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ­اول، 1408ق.
بوارق القهر فى تفسیر سورة الدهر، ملاحبیب الله شریف کاشانى، تهران: انتشارات شمس الضحى، چ­اول، 1383ش.
تاج العروس من جواهر القاموس، محمد مرتضى حسینی زبیدی، بیروت: دارالفکر، چ­اول، 1414ق.
تاریخ الإسلام، الذهبی، تحقیق: د. عمر عبد السلام تدمرى، بیروت: دارالکتاب العربی، چ­اول، 1407ق.
تاریخ بغداد، الخطیب البغدادی، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ­اول، 1417ق.
تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1415ق.
التحصین فی صفات العارفین من العزلة و الخمول، احمد بن محمد ابن فهد حلى، قم: مدرسة الإمام المهدی عج، چ­دوم، 1406ق.
تحف العقول عن آل الرسول صلى الله علیه و آله، حسن بن على ابن شعبه حرانى، قم: جامعه مدرسین، چ­دوم، 1404ق.
التذکرة الحمدونیة، ابن حمدون، تحقیق: احسان عبّاس و بکر عبّاس، بیروت: دار صادر للطباعة والنشر، چ­اول، 1996م.
ترجمه نهج البلاغه، حسین انصاریان، تهران: انتشارات پیام آزادى، چ­اول، 1378.
تسعة کتب فى اصول التصوف و الزهد، ابو عبد الرحمن محمد بن الحسین السلمى، بی­جا: الناشر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان، چ­اول، 1414ق.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، عبد الواحد بن محمد تمیمى آمدى قم: دفتر تبلیغات، چ­اول، 1366ش.
تفسیر التسترى، ابومحمد سهل بن عبدالله تسترى، بیروت: منشورات محمدعلى بیضون/دارالکتب العلمیة، چ­اول، 1423ق.
تفسیر المحیط الأعظم، سید حیدرآملى، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چ­سوم،1422ق.
تفسیر بیان السعادة فى مقامات العبادة، سلطان محمد گنابادى، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ­دوم، 1408ق.
تفسیر روح البیان، اسماعیل حقى بروسوى، بیروت: دارالفکر، بى­تا.
تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، نظام الدین حسن بن محمد نیشابورى، بیروت: دار الکتب العلمیه، چ­اول،1416ق.
تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، ملا فتح الله کاشانى، تهران:کتابفروشى محمد حسن علمى، 1336ش.
تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن حسن شیخ حر عاملى، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چ­اول، 1409ق.
تقسیم الخواطر، روزبهان بقلى شیرازى، قاهره: دارالآفاق العربیة، چ اول، 1428ق.
تلخیص الحبیر، ابن حجر، قم، دارالفکر، بی­تا.
تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ، محمد بن الحسن طوسى ، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چ­چهارم، 1407ق.
تهذیب التهذیب، ابن حجر، بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، چ­اول، 1404ق.
جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، ابو المحاسن حسین بن حسن جرجانى، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ­اول، 1377.
الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة، محمد بن حسن شیخ حر عاملى، تهران: انتشارات دهقان، چ­سوم،1380ش.
حالة أهل الحقیقة مع الله تعالى، احمد بن على الرفاعى الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ­اول، 1425ق.
الحقائق فى محاسن الاخلاق، ملا محسن فیض کاشانى، قم: دارالکتاب الاسلامى، چ­دوم، 1423ق.
الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة،صدر الدین محمد الشیرازی صدرالمتألهین، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، چ­سوم، 1981م.
الخرائج و الجرائح، سعید بن هبة الله قطب الدین راوندى، قم: مؤسسه امام مهدى عج،چ­اول، 1409ق.
دلائل الإمامة، محمد بن جریر بن رستم طبرى آملى صغیر، قم: بعثت، چ­اول، 1413ق.
الذیل على طبقات الحنابلة، عبد الرحمن بن أحمد الحنبلی البغدادی الدمشقی، بیروت: دارالمعرفة، بی­تا.
ربیع الأبرار ونصوص الأخبار، الزمخشری، تحقیق: عبدالأمیر مهنا، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ­اول، 1412ق.
رجال ابن داود، حسن بن على بن داود حلّى، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383ق.
رجال العلامة-خلاصة الأقوال، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى علامه حلّى، نجف اشرف: منشورات المطبعة الحیدریة، چ­دوم، 1381ق.
رجال النجاشی-فهرست أسماء مصنفی الشیعة، ابو الحسن احمد بن على نجاشى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407ق. 
رسائل الجنید، ابو القاسم الجنید بن محمد النهاوندى البغدادى، دمشق: داراقرأ للطباعه و النشر و التوزیع، چ­اول، 1425ق.
روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح، احمد سمعانى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، چ­دوم، 1384.
روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، سید محمود آلوسى، بیروت: دارالکتب العلمیه، چ­اول، 1415ق.‏
روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، حسین بن على ابوالفتوح رازى، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1408ق.
السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد ابن ادریس، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ­دوم،1410ق.
السنن الکبرى، احمد بن على نسائى، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ­اول، 1411ق.
شرح الاسماء الحسنی، ملاهادى محقق سبزوارى، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ­اول، 1372 ش.
شرح مثنوى شریف، بدیع الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات زوار، چ­اول، 1367ش.
شرح مثنوى، ملا هادى محقق سبزوارى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چ­اول، 1374ش.
شرح مثنوى، محمد نعیم، تهران:کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى، چ­اول، 1387ش.
شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چ­اول، 1404ق.
الطب النبوی، ابن قیم الجوزیة، تحقیق: عبد الغنی عبد الخالق/التعالیق الطبیة:الدکتور عادل الأزهری/تخریج الأحادیث: محمود فرج العقدة، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی­تا.
طبقات الشافعیة الکبرى، عبد الوهاب بن علی السبکی، تحقیق: محمود محمد الطناحی-عبد الفتاح محمد الحلو، بی­جا: دار إحیاء الکتب العربیة، بی­تا.
طبقات الصوفیة، السلمی، تحقیق: نور الدین شریبة، مصر:مکتبة الخانجی بالقاهرة ومکتبة الهلال بیروت والمکتب العربی بالکویت، چ­دوم، 1389ق.
طهارة القلوب و الخضوع لعلام الغیوب، عبدالعزیزدرینى، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ­اول، 1424ق.
عدة الداعی و نجاح الساعی، احمد بن محمد ابن فهد حلى، تهران: دارالکتب الإسلامی، چ­اول، 1407ق.
علل الشرائع/ترجمه مسترحمى، محمد بن على ابن بابویه، هدایت الله مسترحمى، تهران: کتاب فروشى مصطفوى، چ­ششم، 1366.
علل الشرائع، محمد بن على ابن بابویه، قم:کتاب فروشى داورى، چ­اول، 1385ش.
علم القلوب، ابو طالب مکى، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ­اول، 1424ق.
عمدة القاری، العینی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، بی­تا.
فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والإفتاء، أحمد بن عبد الرزاق الدویش، ریاض: المملکة العربیة السعودیة، بی­تا.
قصه یوسف، تاج الدین احمد بن محمد بن زید الطوسى، تهران: شرکت انتشارات علمى فرهنگى، چ­چهارم، 1382.
کاشف الأسرار، نورالدین عبد الرحمن اسفراینى،تهران: موسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل، چ­اول، 1358.
الکافی، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینى، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ­چهارم، 1407ق.
کامل الزیارات، جعفر بن محمد ابن قولویه، نجف اشرف: دارالمرتضویة، چ­اول، 1356.
کتاب الماء، عبدالله بن محمد أزدى، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل - دانشگاه علوم پزشکی ایران، چ­اول، 1387.
کشف الأسرار و عدة الأبرار، ابوالفضل رشید الدین میبدى، تهران: انتشارات امیر کبیر، چ­پنجم، 1371ش.
کشف الغمة فی معرفة الأئمة، على بن عیسى اربلى، تبریز: بنى هاشمى، چ­اول، 1381ق.
کنز العمال، المتقی الهندی، تحقیق: الشیخ بکری حیانی/تصحیح وفهرسة: الشیخ صفوة السقا، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1409ق.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع-دار صادر-بیروت، چ­سوم، 1414ق.
لسان المیزان، ابن حجر، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ­دوم،1390ق.
المجروحین، ابن حبان، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، مکة المکرمة: دار الباز للنشر والتوزیع-عباس أحمد الباز، بی­تا.
مجمع البحرین، فخر الدین بن محمد طریحی، تهران: مرتضوى، چ­سوم، 1375ش.
مجموعة الفتاوى، ابن تیمیة، بی­جا: طبعة الشیخ عبد الرحمن بن قاسم، بی­تا.
المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، الفیض الکاشانی، تحقیق: علی أکبر الغفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ دوم، بی­تا.
مجموعه ورّام، آداب و اخلاق در اسلام/ ترجمه تنبیه الخواطر، ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى-عطایى، محمد رضا، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوی، چ­اول، 1369ش.
مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ­دوم، 1404ق.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین بن محمد تقى نورى، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چ­اول، 1408ق.
مُسکّن الفؤاد عند فقد الأحبّة و الأولاد، زین الدین بن على شهید ثانى، قم: بصیرتى، چ­اول، بی­تا.
مسند الإمام أحمد بن حنبل، احمد بن محمد ابن حنبل، بیروت: مؤسسة الرسالة، چ­اول، 1416ق.
مصباح الشریعة، جعفربن محمد علیه السلام، بیروت: اعلمى، چ­اول، 1400ق.
المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، أحمد بن محمد فیومى، قم: موسسه دار الهجرة، چ­دوم، 1414ق.
معانی الأخبار، محمد بن على ابن بابویه، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ­اول، 1403ق.
معجم مقاییس اللغة، أحمد بن فارس، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چ­اول، 1404ق.
مغنی المحتاج، محمد بن أحمد الشربینی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی،1377ق.
مقامات السالکین، محمد بن محمد دارابى، قم: نشر مرصاد، چ­اول، 1418ق.
مکارم الأخلاق، حسن بن فضل طبرسى، قم: شریف رضى، چ­چهارم، 1412ق.
مکاشفة القلوب المقرب إلى علام الغیوب، ابوحامد محمد غزالى، بیروت: دارالمعرفة، چ­چهارم، 1422ق.
مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، محمد بن على ابن شهر آشوب مازندرانى، قم: علامه، چ­اول، 1379ق.
مناقب الأبرار و محاسن الأخیار فى طبقات الصوفیة، الحسین بن نصر بن محمد ابن خمیس الموصلى، بیروت: دارالکتب العلمیة، چ­اول، 1427ق.
منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح، شیخ بهایى/محمد بن حسین بسطامى/على بن طیفور، تهران: حکمت، چ­ششم، 1384ش.
نفس الرحمن فی فضائل سلمان، میرزا حسین النوری الطبرسی، تحقیق: جواد القیومی الجزه‌ای الاصفهانی، بی­جا: مؤسسة الآفاق، چ­اول، 1411ق.
نهج البلاغة(للصبحی صالح)، محمد بن حسین شریف الرضى، قم: هجرت، چ اول، 1414ق.
نهج الحقّ و کشف الصدق، حسن بن یوسف علامه حلى، بیروت: دارالکتاب اللبنانی، چ­اول، 1982م.
الوافی بالوفیات، الصفدی، تحقیق: أحمد الأرناؤوط وترکی مصطفى، بیروت: دار إحیاء التراث، 1420ق.
الوافی، محمد محسن بن شاه مرتضى فیض کاشانى، اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین على علیه السلام، چ­اول، 1406ق.