بازسازی کتابُ الملاحمِ الکبیر و تحلیل روایات غَیبتِ آن

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 مدیر عامل موسسه قرآن و عترت مشکات الولایه

2 عضو هیات علمی دانشگاه قم / گروه فلسفه و کلام

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم‌‌‌‌‌‌، قم‌‌‌‌‌‌، ایران‌

10.22034/hs.2021.49900.3051

چکیده

اگرچه با فقدانِ تک‌نگاری‌های مهدویِ متقدم، سابقه‌ و اصالتِ پاره‌ای از آموزه‌های امامی چون غیبت، با انتقادهایی روبرو شد، اما بازسازیِ آن آثار، می‌تواند بخش‌هایی از میراث حدیثیِ عصر حضور را دردسترس قرار دهد. محمد‌بن‌جمهور(154-256ق) از ملازمانِ امام هشتم با نگارشِ کتابی سترگ با عنوان الملاحم، سهم قابل اعتنایی را در ثبت و انتقال میراث حدیثیِ مهدویت و غیبت به نسل‌های بعدی داشته است. این اثر اگرچه همینک مفقود است، اما توسط دو تن از شاگردان او، به مدارسِ حدیثیِ قم و بغداد راه یافت. همین نکته فرضیه امکانِ بازسازیِ این اثر را در پی دارد. پژوهش در آثار موجودِ مدرسه قم و بغداد در سده چهارم، 42حدیث از این اثرِ سترگ را در دسترس قرار می‌دهد. مطالعه‌ی این احادیث نشان می‌دهد که اندیشه غیبت و آموزه‌های فرعی مرتبط با آن با بسامد قابل ملاحظه‌ای در زمانِ حضور امامان مورد توجه بوده است. زیرا افزون بر 5 حدیثِ صریح در بابِ غیبت و پاره‌ای از فرعیات آن، احادیثِ قابل اعتنای دیگری نیز در باب امامت گزارش شده که مجموع آنان تأکیدِ دیگری بر غیبت صاحب الامر است. مهم‌ترین دستاورد متن حاضر افزون بر بازسازیِ یک اثرِ حدیثی مفقود، پاسخ‌گویی به شبهه‌ی فقدان مستنداتِ آموزه غیبت در عصر حضور است.

کلیدواژه‌ها


الإبانة الکبری‏، ابن بطة‏، تحقیق‏‏: حمد التویجری‏، الریاض‏‏: دارالرایة‏، 1429ق.
اثبات الوصیة‏، مسعودی‏،‏ قم‏‏: انصاریان‏،چاپ سوم، 1384ش.
إثبات الهداة، الحرّ العاملی، محمّد‏. بیروت: اعلمی، چاپ اول، 1425ق.
الأحاد و المثانی‏، ابن ‏ابی‏عاصم‏، تحقیق‏‏: باسم فیصل‏، الریاض‏‏: دارالرایة‏، 1411ق.
الإختصاص‏، محمد بن ‏محمد المفید، تحقیق: على اکبر غفارى، قم‏: چاپ اول‏، 1413ق‏.
إعلام الورى، الفضل بن الحسن الطبرسی، تهران: الإسلامیة، 1390ق.
إقبال الأعمال، على ابن ‏طاووس، تهران: الإسلامیه‏، چاپ دوم، 1409ق.
الأمالی‏، محمد بن ‏الحسن الطوسی‏، قم‏‏: دارالثّقافة‏، 1414ق.
الأمالی‏، محمد بن ‏محمد المفید‏، قم‏‏: کنگره، ‏1413ق.
الإمامة و التبصرة، على ابن ‏بابویه، قم: الإمام المهدى، چاپ اول، 1404ق.‏
ایضاح المکنون، اسماعیل‏ پاشا بغدادی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول.
الإیقاظ، محمد الحر عاملى، تحقیق: سیدهاشم‏ رسولى محلاتى، تهران: نوید، چاپ اول، 1362ش.
آشنایی با منابع رجالی شیعه، رحمان ستایش، قم: دار الحدیث، ۱۳۹۲ش.
‏‏بحار الأنوار، محمد باقر المجلسی‏، ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏بیروت‏‏: دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.
البرهان‏، هاشم بن سلیمان البحرانی، قم: البعثة، چاپ اول، 1374ش.
بشارة المصطفی، عماد الدّین محمّد الطبری، نجف: الحیدریة، 1383ق.
بصائر الدرجات‏، محمد الصفّار، تصحیح‏‏: محسن کوچه‏باغى‏، قم‏‏: مکتبة المرعشی، چاپ دوم، 1404ق.
تفسیر القمّی بحث حول النّسخة المتداولة، احمد سلمان، بیروت: دارالولاء، چاپ اول، 1439ق.
التّفسیر‏، على ‏بن ‏ابراهیم القمّی، تحقیق‏‏: موسوى جزایرى‏، قم‏‏: دارالکتب‏، چاپ سوم‏، 1404ق.
تقریب المعارف‏، ابو الصلاح الحلبى، قم: الهادی، چاپ اول، 1404ق.
تهذیب الأحکام‏، محمد بن ‏الحسن الطوسی‏، تهران‏‏: الإسلامیه‏، چاپ چهارم‏، 1407ق.
الثاقب فی المناقب‏، محمد ابن‏حمزه طوسى، تحقیق: نبیل‏رضا علوان، قم: انصاریان، چاپ سوم، 1419ق.
الجامع الصحیح (صحیح البخاری)‏، محمّد بن اسماعیل البخاری‏، تحقیق‏‏: مصطفى دیب البغا‏، بیروت‏‏: دار ابن‏کثیر‏، 1407ق.
الجامع الصحیح‏ (صحیح مسلم)، مسلم بن حجاج‏ النیسابوری‏، تحقیق‏‏: محمد فواد عبدالباقی‏، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏‏.
حکایة ابی القاسم البغدادی، ابو مطهر الازدی (منسوب به)، هایدلبرگ: کرل ونتر، ۱۹۰۲م. 
حلیة الاولیاء، ابونعیم‏ احمد بن عبداللّه‏، بیروت‏‏: دارالکتاب العربی‏، چاپ چهارم‏، 1405ق.
الخرائج و الجرائح‏، سعید بن هبة الله الراوندى، قم: مؤسسه امام مهدى‏، چاپ اول، 1409ق.
الدیارات، علی بن محمد الشابشتی، تحقیق: کورکیس عواد، دمشق: امدی، ۲۰۰۸ م.
الرّجال، أحمد البرقى، تهران: دانشگاه تهران‏، چاپ اول، 1342ش.
الرّجال‏، محمد بن ‏الحسن الطوسی‏، تحقیق‏‏: جواد‏ قیومی‏، قم‏‏: النشر الاسلامی‏، چاپ سوم‏‏، 1373ش.
السّنن‏، ابوداود‏ سلیمان السجستانی‏، بیروت‏‏: دارالکتاب العربی‏‏.
السّنن، محمّد‏‏التّرمذی‏، تحقیق‏‏: محمّد شاکر، بیروت‏‏: دار إحیاء التّراث العربی.‏‏
الشریعة‏، ابوبکر الآجری‏، تحقیق‏‏: عبداللّه الدمیجی‏، الریاض‏‏: دارالوطن،‏‏ چاپ سوم، 1420ق.
طبّ الإمام الرضا (الرسالة الذهبیة)، تحقیق: محمد مهدى نجف، قم: دارالخیام، چاپ اول، 1402ق.
طبقات أعلام الشیعة، آقابزرگ تهرانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1430ق.
طبقات راویان احادیث مهدویت، عبدالکریم عبدالهی، مشهد: آستان قدس رضوی، چاپ سوم، 1390ش.
طبقات مفسرین شیعه، عبد الرحیم عقیقی بخشایشی، قم: نوید اسلام، چاپ چهارم‏، 1387ش.
علل الشرائع‏، محمد بن ‏علی ابن ‏‏بابویه‏، قم‏‏: داوری‏، 1385ش.
الغیبة‏‏ للحجة، محمد بن ‏الحسن الطوسی‏، قم‏‏: دارالمعارف الإسلامیة‏، 1411ق.
الغیبة‏، محمد بن ابراهیم النعمانی‏، تحقیق‏‏: على اکبر غفارى‏، تهران‏‏: صدوق‏، 1397ق.
الفتن‏، نعیم ابن ‏حماد‏، تحقیق‏‏: سهیل زکار‏، بیروت‏‏: دارالفکر‏، 1414ق.
فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم،‏ على بن موسى ابن طاووس، قم‏: دارالذخائر، چاپ اول‏، 1368ق.‏
الفرج بعد الشدة، المحسن بن علی التنوخی، تحقیق: عبود الشالجى، بیرون: دارصادر، ۱۹۷۸م.
فرق الشیعه‏، حسن بن موسی النوبختی‏، نجف‏‏: الحیدریه‏، 1355ق.
الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه‏، التّمیمی‏، عبد القاهر طاهر البغدادی‏، بیروت‏‏: دارآفاق الجدیده‏، چاپ دوم، 1977م.
الفصل فی الملل و الأهواء و النحل‏، علی بن احمد بن ‏حزم ‏الاندلسی‏، قاهرة: مکتبة الخانجی.
فلاح السائل و نجاح المسائل، على بن موسى ابن طاووس، قم‏: بوستان کتاب‏، چاپ اول، 1406ق.
الفوائد‏، محمد ابن ‏أخی‏، تحقیق‏‏: نبیل جرار‏، الریاض‏‏: داراضواء السف‏، 1420ق.
الفهرست، ابن الندیم، بیروت: دارالمعرفة، چاپ اول.
الفهرست‏، أحمد ‏‏بن ‏علی النّجاشی‏، قم‏‏: الجامعة المدرسین‏، 1365ش.
الفهرست‏، محمد بن ‏الحسن الطوسی‏، قم‏‏: مکتبة المحقق الطباطبایی‏‏، 1420ق.
الکافی، محمّد‏‏ بن یعقوب الکلینی‏، تهران‏‏: الإسلامیة‏، چاپ چهارم‏، 1407ق.
کامل الزّیارات‏، جعفربن‏محمد ابن ‏قولویه‏، تحقیق‏‏: عبدالحسین امینى‏‏، نجف‏‏: المرتضویة‏، 1356‏ش.
کتاب الضّعفاء (الرّجال)، أحمد ابن الغضائری، تحقیق: محمّدرضا حسینی، قم: دارالحدیث، چاپ اول، 1364ش.
کتاب القرائات، احمد بن محمد السیاری، تحقیق: ایتان کلبرگ، محمد علی امیرمعزی، لیدن‏ و بوستن: بریل، 2009م.‏
کتاب رجعت، محمد باقر مجلسی، تحقیق: سید حسن موسوی، قم: دلیل ما، چاپ پنجم، 1390ش.
کشف الغمة، على‏بن‏عیسى‏ الاربلى، تحقیق: سیدهاشم رسولى محلاتى، تبریز: بنى‏هاشمى‏، چاپ اول، 1381ق.
کفایة الأثر‏، على الخزّاز‏، تحقیق‏‏: عبداللطیف کوه‏کمرى‏، بیدار‏، قم‏‏: 1401ق.
کمال الدّین و تمام النّعمة‏، محمد‏‏‏‏ ابن ‏‏بابویه‏، تحقیق‏‏: علی‏اکبر‏‏ غفاری، تهران‏‏: الإسلامیه‏، چاپ دوم، 1395ق.
المزار الکبیر، محمّد بن جعفر ابن المشهدی، تحقیق: جواد قیومى اصفهانى، قم‏: النّشر الإسلامی، چاپ اول، 1419ق‏.
المزار، محمد بن محمد المفید، تحقیق: محمد باقر ابطحى، قم‏:‏ چاپ اول‏، 1413ق.‏
المستخرج‏، یعقوب بن اسحاق ابوعوانه‏، بیروت‏‏: دارالمعرفة‏، 1409ق.
المسند‏، احمد‏ ابن ‏حنبل‏، القاهره‏‏: مؤسسة قرطبة‏‏.
مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیر المؤمنین،‏ رجب بن محمد البرسى، تحقیق: على عاشور، بیروت: أعلمی، چاپ اول، 1422ق.
المصنف‏، ابوبکر‏ ابن ‏ابی‏شیبة‏، تحقیق‏‏: کمال یوسف الحوت‏، الریاض‏‏: الرشد‏، 1409ق.
المعجم الاوسط‏، سلیمان بن احمد الطبرانی‏، تحقیق‏‏: طارق الحسینی‏، القاهره‏‏: دارالحرمین‏، 1415ق.
معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی، بیروت: دارالفکر.
المعجم الکبیر‏، سلیمان بن احمد الطبرانی‏، تحقیق‏‏: عبدالمجید حمدی‏‏، القاهره‏‏: مکتبة العلوم و الحکم‏، چاپ دوم، 1404ق.
مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین‏، ابوالحسن علی الاشعری‏، تحقیق‏‏: هلموت ریتر‏، بیروت‏‏: داراحیاء التراث العربی‏‏.
المقالات و الفرق‏، سعد بن عبداللّه الاشعری‏، ترجمه‏‏: محمدجواد مشکور‏، تهران‏‏: عطایی‏، 1371‏ش.
من لایحضره الفقیه، محمد بن علی ابن بابویه، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
مناقب آل أبی طالب، محمّد بن علی ابن ‏شهر آشوب، قم‏: علّامه، چاپ اول‏‏، 1379ق‏.
نثر الدر فی المحاضرات، منصور بن الحسین الرازی، تحقیق: خالد عبد الغنی محفوط، بیروت: دار الکتب العلمیه، ط۱، ۲۰۰۴ م.
نشوار المحاضرة وأخبار المذاکرة، المحسن بن علی التنوخی، بیروت: ۱۳۹۱ ق.
الهدایة الکبرى‏، حسین بن حمدان الخصیبى، بیروت‏: البلاغ، ‏1419ق‏.
هدیة العارفین، اسماعیل پاشا بغدادی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1951م. «تفسیر ابن ماهیار، اصالت، مصادر و محتوا»، علی راد، فاطمه غلامشاهیان، دوفصلنامه علوم قرآن وحدیث دانشگاه فردوسی، دوره 49، ش1، بهار و تابستان 1396ش.
«حدیث بشارت رسول خدا به دوازده امام در متون اهل سنت»، علی کورانی‏، فصلنامه امامت‏پژوهی‏، ش12‏، 1392ش.
«در حاشیه دو مقاله»، سید محمّد جواد شُبیری زنجانی، آینه پژوهش، ش48، 1376ش.
“From Imāmiyya to Ithnā-’ashariyya،” Kohlberg، Etan. Bulletin of the School of Oriental and African Studies، University of London 39، no. 3 (1976)‏‏: 521–534.