تحلیلی صورتگرایانه (مورفولوژی) بر روایات انهدام عُزّی در منابع اسلامی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

10.22034/hs.2022.50066.3110

چکیده

آنچه در پی می آید تحلیل صوری روایتی مربوط به انهدام عزی است که بنابر آن، عزی، مهمترین خدای قریش، در هنگام انهدام به صورت زنی سیاه با موهای پریشان ظاهر شد و سپس توسط سربازان اسلام به قتل رسید. در این پژوهش تحریرهای چهارده گانه از این واقعه مورد بحث قرار می گیرند و مراحل سیر و تکامل آن ها در میان مسلمانان با رویکرد مورفولوژی دنبال می‌شود. بررسی تطورات طولی و عرضی رخ‌داده در این روایات نشان می دهند که چگونه یک گزارش ساده قرن اول در منابع مختلف اسلامی هویتی داستانی و تخیلی می‌یابد بگونه ای که از زبان مجازین به زبان حقیقت ‌گراییده و بتی (سنگی یا چوبی) به موجودی انسانی و عینی، آن هم یا خصائص و صفاتی خاص، تبدیل می‌شود. واکاوی این تحریرها و تشخیص نقاط عطف آن‌ها، گرچه هیچ فایده فقهی یا دینی ندارد اما از آن جهت حائز اهمیت است که از عملکرد مسلمانان در مواجهه با الهگان مشرکان خبر می‌دهد و میزان دخالت عناصر بیرونی مخصوصاً نفوذ باورهای مسیحیان در میان ایشان را آشکار می سازد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
أخبار مکة و ما جاء فیها من الأثار، محمد بن عبد الله أزرقی، تحقیق: رشدی الصالح ملحس، بیروت: دار الأندلس للنشر، بی‏تا.
اساطیر العربیة قبل الاسلام، عبدالمعیدخان، قاهره: مطبعة لجنة و التألیف، 1937ق.
الاصنام، هشام بن محمد کلبی، تحقیق احمد زکی باشا، القاهره: دارالکتب المصریه، الطبعه الرابعه، 2000م.
الاعلام: قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء، خیرالدین ابن محمود زرکلی، بیروت : دار العلم للملایین، چاپ پانزدهم، 2002م.
الإملاء المختصر فی شرح غریب السیر، مصعب بن محمد ابن ابی الرکب، تحقیق: بولس برونله، بیروت، بی‏تا.
برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان، تفاهمات و سوء تفاهمات، ویلیام مونتگمری وات، ترجمه: محمدحسین آریا، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373ش.
تاج العروس‏، محمد بن محمد زبیدى، تحقیق: علی شیرى، بیروت: دار الفکر، بی‏تا.
تاریخ پیدایش غرب مسیحی: اروپا چگونه مسیحی شد، پیتر لنکستر براون، ترجمه بهاءالدین بازرگانی گیلانی، تهران: نشر علم، 1394ش.
تاریخ خلیفة بن خیاط، أبو عمرو خلیفة بن خیاط، بیروت: دارالقلم، چاپ دوم، 1397ق.
تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن بن عساکر، تحقیق: عمرو بن غرامة العمروی، بیروت: دار الفکر، 1415ق/1995م.
تاریخ‏گذاری حدیث، روش‏ها و نمونه‏ها، علی آقایی، تهران: حکمت، 1394ش.
التفسیر البسیط، علی بن احمد واحدی نیشابوری، عربستان: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1430ق.
تلبیس إبلیس، عبد الرحمن بن علی ابن جوزی، بیروت: دار الفکر، 1421ق/ 2001م.
الحیوان، عمرو بن بحر جاحظ، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ دوم‏، 1424ق.
خدایان شبه جزیره، توفیق فهد، ترجمه: محمد حسین مرعشی، تهران: نگاه معاصر، 1398ش.
السنن الکبرى، أحمد بن شعیب نسائی، تحقیق: حسن عبد المنعم شلبی، بیروت: الرسالة، 1421ق/2001 م.
سیرة ابن إسحاق (کتاب السیر و المغازی)، محمد بن إسحاق، تحقیق: سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، 1398ق.
السیرة النبویة، عبد الملک ابن هشام، تحقیق: مصطفى السقا وإبراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ الشلبی مصر: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابی الحلبی و أولاده، چاپ دوم، 1375ق.
الصحاح فی اللغه، إسماعیل بن حماد جوهری، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ الرابعة، 1407ق.
الطبقات الکبرى، أبو عبد الله بن سعد، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1410ق.
العرب (تاریخ موجز)، فیلیپ خلیل حِتّی، مکتبه جورج انطون گیراز، ۱۹۴۶م.
غریب الحدیث، أبو سلیمان حمد بن محمد الخطابی، تحقیق: عبد الکریم إبراهیم الغرباوی، دار الفکر، 1402ق.
فلسفه و کلام اسلامی، ویلیام مونتگمری وات، ترجمه: ابوالفضل عزتی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1370ش.
مسند أبی یعلى، ابویعلی موصلی، تحقیق: حسین سلیم أسد، دمشق: دار المأمون للتراث، 1404ق/1984م.
المصنف فی الأحادیث و الآثار، عبد الله بن محمد بن ابی شیبه، تحقیق: کمال یوسف الحوت، ریاض: مکتبة الرشد، 1409ق.
معانى القرآن‏، یحیى بن زیاد فراء، مصر: دارالمصریه للتألیف و الترجمه‏، بی‏تا.
معجم البلدان، ابوعبدالله یاقوت حموی، بیروت: دارالفکر، بی‏تا.
معرفة الصحابة، أبو نعیم أحمد بن عبد الله الأصبهانی، تحقیق: عادل بن یوسف العزازی، الریاض: دار الوطن للنشر، 1419ق.
المغازی، محمدبن عمر واقدی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت: دارالاعلمی، 1409ق.
المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی، بیروت: دارالساقی، 1422ق/2001م.
نقد تکوینی، لوسین گلدمن، ترجمه: محمدتقی غیاثی، تهران: نگاه، ۱۳۸۲ش.
نقض الامام ابی سعید عثمان بن سعید علی المرسی الجهمی العنید فی معرفه الله من التوحید، عثمان بن سعید سجستانی، تحقیق: ابوعاصم الشوامی الاثری، مصر: المکتبة الاسلامیه، 1433ق/2012م.
«تاریخ انگاره بنات الله»، زهرا محققیان، در دست داوری.
«تاریخ‏گذاری احادیث برمبنای روش تحلیل ترکیبی اسناد - متن: امکانات و محدودیت‏ها»، علی آقایی، مجله صحیفه مبین، شماره ۵۰، ۱۳۹۰، ص101 - ۱40.
«عُزّی، الهۀ سیاه در منابع اسلامی: واکاوی ریشه‏های باستانی این انتساب با کمک منابع پیشااسلامی و باورهای سامیان»، زهرا محققیان، مجله پژوهش‏های تاریخی، سال سیزدهم، 1400 شماره 2 (پیاپی 50)، ص53 - 71.
«وصیت سعد بن ابی وقاص: بازنگری»، دیوید پاورز، ترجمه علی آقایی، تاریخ‏گذاری حدیث، روش‏ها و رویکردها، به کوشش: علی آقایی، تهران: حکمت، 1393ش.
«وصیت سعد بن ابی وقاص: تطور یک روایت»، مارستن اسپیت، ترجمه: زهرا مبلغ، تاریخ‏گذاری حدیث، روش‏ها و رویکردها، به کوشش علی آقایی، تهران: حکمت، 1393ش.
“Bemerkungen zum Gotzenbuch des Ibn al - Kalbi”, Friedrich Stummer, ZDMG, 98 (1944), pp. 377 - 394.
Die Sonne der Gerechtigkeit und der Schwarze: eine religionsgeschichtliche Studie zum Taufgelöbnis, Franz Josep Dölger, Münster: Aschendorff, 1918.
“Hair”, in: Encyclopedia of religion, R. Christopher Hallpike, 2nd, Lindsay Jones (ed.), United States of America, Macmillan, 2005, 6: 3741 -  3738.
Reste arabischen Heidentums, Julius Wellhausen, 2nd, Berlin: Druck und Verlag von Georg Reimer, 1897.
 ‘The goddess al - ’Uzzā, from Idol to a Black Woman: A Feminine Study in the Growth of a Tradition’, Zahra Mohagheghian, 51st Annual Conference of the North American Association of Islamic and Muslim Studies (NAAIMS) «Lives of Hadith”, October 20, 2022.
The Emergence of Islam in Late Antiquity; Allah and His People, Aziz Al - Azmeh, Cambridge University Press, 2014.
The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History, G.R Hawting, Cambridge: University Press, 1999.
The Qurʾānic Pagans and Related Matters, Patricia Crone, ed. Hanna Siurua. Leiden: Brill. 2016.