وضعیت اعتبارسنجی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر

10.22034/hs.2022.50166.3136

چکیده

از گذشته تا کنون، نظرات متضادی پیرامون تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) بیان شده است؛ عده‌ای از اندیشمندان کتاب را مخدوش و موضوع می‌دانند، و به آن تصریح نموده‌اند؛ و عده‌ای از علماء نیز کتاب را به تصریح یا استفاده، معتبر دانسته‌اند. با توجه به این مناقشات و مخصوصاً ایراد اشکال به انتساب تفسیر به امامین عسکریین(ع)، این مسأله به وجود می‌آید که: اصالت کتاب تفسیر عسکری چگونه است؟ اعتبار این کتاب در چه وضعیتی قرار دارد؟ آیا دلایلی بر عدم انتساب یا انتساب تفسیر به امامین عسکریین(ع) قابل طرح هستند؟ نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که، این تفسیر به دلایل مختلفی، هم معتبر نیست و هم از امامین عسکرین(ع) نیست؛ همانند: 1ـ مشهور نبودن تفسیر در بین امامیه تا قرن ششم. 2ـ عدم شناسائی تفسیر و راوی آن در فهارس و تراجم متقدم و متأخر. 3ـ مورد «مناقشه» بودن تفسیر، از ابتدای رواج. 4ـ مشکلات رجالی و اسنادی، همانند تفاوت سند نسخه تفسیر در احتجاج با سند نسخه خود تفسیر. 5ـ ناهماهنگی داستان‌های راویان تفسیر با امام عسکری(ع). 6ـ مورد استفاده قرار نگرفتن تفسیر توسط جمهور علمای امامیه. از سوی دیگر، شواهدی نشان می‌دهد که مؤلف تفسیر عسکری، ناصر کبیر اطروش است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الاحتجاج، أحمد طبرسی، نجف، النعمان، ۱۳۸۶ق.
الاحتجاج، أحمد طبرسی، نسخه خطی کتابخانه حوزه علمیه اردکان به شماره ۱۷۷، به تاریخ ۷۳۶ق.
الاخبار ‌الدخیلة، محمدتقی شوشتری، تهران، الصدوق، ۱۴۰۱ق.
اختیار معرفة‌ الرجال، شیخ طوسی، بی‌جا، مرکز تحقیقات و مطالعات، ۱۳۴۸ش.
اعیان‌ الشیعة، محسن امین‌عاملی، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ق.
آلاء الرّحمن، محمدجواد بلاغی، قم، ‎الوجدانی، بی‌تا.
الأمالی، شیخ صدوق، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
امل ‌الآمل، محمد حر عاملی، بغداد، اندلس، بی‌تا.
پژوهش‌های قرآنی علامه، ابوالحسن شعرانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
تفسیر، منسوب به امام عسکری۷، تحقیق: ابطحی، قم، بی‌نا، ۱۴۰۹ق.
تفسیر ‌القمی‌، على قمى، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق‌.
تنقیح‌ المقال، مامقانی، قم، ‌آل‌البیت:، ۱۴۳۱ق.
التوحید، شیخ صدوق، چاپ طهرانی، قم، بی‌نا، ۱۳۵۷ش.
جامع، محمد اردبیلی، بیروت، دارالاضوا، ۱۴۰۳ق.
جامع‌ الاحادیث، جعفر ابن ‌رازی، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۹ق.
الخرائج، سعید راوندی، قم، امام مهدی(عج)، ۱۴۰۹ق.
الخصال، شیخ صدوق، تهران، الصدوق، ۱۳۸۹ق.
خلاصة‌ الاقوال، حسن حلی، قم، الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
«حسن عسکری۷»، احمد پاکتچی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۲۰، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
رجال النجاشی، احمد نجاشی، قم، اسلامی، ۱۴۰۷ق و ۱۴۱۸ق.
رجال، احمد ابن‌غضائری، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
رجال، احمد برقی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
رجال، شیخ طوسی، به کوشش: بحرالعلوم، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۱ق.
ریاض‏ العلماء، عبدالله افندی اصفهانی‌، قم‌، بی‌نا، ۱۴۰۳ق.
شارع ‌النجاة، محمدباقر داماد، تهران، جمال‌الدین میرداماد، ۱۳۹۷ش.
صفات الشیعه، شیخ صدوق، تهران، اعلمی، ۱۳۶۲ش.
علل‌ الشرایع، شیخ صدوق، قم، الداوری، بی‌تا.
عیون اخبار‌ الرضا، شیخ صدوق، نجف، الحیدریة، ۱۳۹۰ق.
الغیبة، شیخ طوسی، قم، معارف اسلامی، ۱۴۲۹ق.
الفهرست، شیخ طوسی، تحقیق: جواد القیومی، قم، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
الفهرست، علی منتجب‌الدین، قم، کتابخانه مرعشی، ۱۳۶۶ش.
 فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، مصطفی درایتی، تهران: کتابخانه ملی، ۱۳۹۱ش.
الفوائد ‌الرجالیة، محمدمهدی بحرالعلوم، تهران، الصادق۷، ۱۳۶۳ش.
قاموس‌الرجال، محمدتقی شوشتری، قم، الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
کنز ‌الفوائد، محمد کراجکی، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۰ق.
کشف ‌الغمة، علی اربلی، بیروت،‌ دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
مجمع ‌الرجال، عنایة الله قهپانی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.
معالم ‌العلماء، محمد ابن‌شهرآشوب، نجف، الحیدریة‌، بی‌تا.
معانی‌ الاخبار، شیخ صدوق، قم، اسلامی، ۱۳۷۹ق.
معجم رجال‌، ابوالقاسم خویی، بی‌جا، موسسه آیة ‌الله خویی، ۱۴۱۳ق.
من لا یحضره‌الفقیه، شیخ صدوق، قم: اسلامی، ١٤١٣ق.
منهج‌ المقال، محمد استرآبادى، قم، ‌آل‌البیت:، ١٤٢٢ق.
نقد ‌الرجال، مصطفی تفرشی، قم،‌ آل‌البیت:، بی‌تا.
«بازشناسی مؤلف تفسیر منسوب به امام عسکری۷»، کاظم استادی، مخصوط: کتابخانه آیة ‌الله مرعشی، ۱۴۰۰ش.
«بحثی درباره تفسیر امام حسن العسکری۷»، رضا استادی، نورعلم، ش۱۳، ١٣٦٤ش.
«بررسی انتساب کتاب الاحتجاج به طبرسی»، کاظم استادی، مخصوط: کتابخانه آیة ‌الله مرعشی، ۱۴۰۰ش.
«بررسی رجالی اسناد تفسیر منسوب به امام عسکری۷ از شیخ صدوق تا عسکری»، کاظم استادی، قرآن و روشنگری دینی، د۱، ش۵، ۱۴۰۰ش.
«بررسی سندی و رجالی اسناد تفسیر منسوب به امام عسکری۷ تا شیخ صدوق»، کاظم استادی، قرآن و روشنگری دینی، د۱، ش۳، ۱۴۰۰ش.
«تحلیل داستان‌های راویان تفسیر منسوب به امام عسکری۷»، کاظم استادی، مطالعات ایرانی ـ اسلامی، د۱۰، ش۲، ۱۴۰۰ش.
«در جستجوی ابوجعفر الحسینی العلوی المرعشی»، کاظم استادی، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش۷۲، ۱۴۰۰ش.
«سند تفسیر منسوب به امام عسکری۷»، مطالعات قرآن و حدیث، س۱، ش۱، ۱۳۸۶ش.
«گزارش شکلی اسناد تفسیر منسوب به امام عسکری۷»، کاظم استادی، حدیث‌پژوهی، ش۲۷، ۱۴۰۰ش.
«معرفی و بررسی کهن‌ترین نسخه خطی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری۷»، کاظم استادی، هفت آسمان، ش۸۲، ۱۴۰۰ش.