تخریج روایات ثقلین با محوریت جمله «ما إن تمسکتم بهما» و تأثیرگذاری آن در معنای حدیث

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 مدرس ادبیات عرب، حوزه علمیه، قم، ایران

2 دانش پژوه حوزه علمیه قم، ایران

10.22034/hs.2022.50261.3178

چکیده

حدیث ثقلین یکی از معروف‌ترین احادیث نزد فریقین است که هیچ شبهه‌ای در صحت صدور آن وجود ندارد. در عین حال می توان متن روایات ثقلین را با محوریت جمله «ما إن تمسکتم بهما لن تضلوا» به چهار دسته کلی: «ما إن تمسکتم... لن تضلوا»، «إن تمسکتم... لن تضلوا»، «إن تمسکتم... فلن تضلوا» و «فتمسکوا بهما» تقسیم نمود. این تحقیق نشان می دهد دسته اول روایات مذکور، دارای معنای زائد بر سایر دسته‌هاست که ناشی از وجود «ما مصدریه زمانیه» در متن حدیث می‌باشد. بنابراین تلاش شده است تعارض میان این چهار دسته روایات بررسی شود تا تخریج نهایی از متن حدیث حاصل گردد. حاصل تخریج نهایی در معنای حدیث آن است که حدیث ثقلین، شرط هدایت و عدم گمراهی انسان را در ظرف تمسک دائمی به قرآن و عترت (ع) تصویر می‌کند که ناشی از وجود «ما مصدریه زمانیه» در تخریج نهایی است، در حالی‌که در صورت نبود این قید، هدایت صرفاً معلّق بر تمسک به آن دو شده که علی الظاهر با صدق مسمّای تمسک به قرآن و عترت، عدم گمراهی همیشگی حاصل می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابراهیم بن هاشم، بازخوانی فرآیند انتقال حدیث کوفه به قم، گمانه‏های وثاقت، سیدعلیرضا حسینی شیرازی، قم: نشر رودآبی، چاپ دوم، 1401ش.
إتحاف الخیرة المهرة بزوائد المسانید العشرة، ابوالعباس شهاب الدین أحمد بن أبی بکر البوصیری، ریاض: دار الوطن للنشر، 1420ق.
الإحتجاج علی أهل اللجاج، احمد بن علی طبرسی، مشهد: نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق.
اختیار معرفة الرجال، محمد بن عمر کشی، مشهد: نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.
اساس البلاغه، محموی بن عمر زمخشری، بیروت: دار صادر، چاپ اول، 1979م.
الأصول الستة عشر، عده ای از علماء، قم: مؤسسه دار الحدیث الثقافیه، چاپ اول، 1423ق/ 1381ش.
الأصول فی النحو، ابن سراج، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول، بی‏تا.
الأمالی، محمد بن الحسن طوسی، قم: دار الثقافه، چاپ اول، 1414ق.
الأمالی، محمد بن علی بن بابویه (صدوق)، تهران: کتابچی، چاپ ششم، 1376ش.
الأمالی، محمد بن محمد مفید، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
الإنصاف فی مسائل الخلاف بین النحو البصریین و الکوفیین، عبد الرحمن بن محمد انباری، بیروت: المکتبة العصریة، چاپ اول، بی‏تا.
انوار التنزیل و اسرار التاویل، عبدالله بن عمر بیضاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
الإیضاح فی شرح المفصل، عثمان بن عمر بن حاجب، دمشق: دار سعدالدین، چاپ اول، بی‏تا.
البحر المحیط فی التفسیر، ابوحیان محمد بن یوسف، بیروت: دار الفکر، 1420ق.
بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد۹، محمد بن حسن صفار، قم: مکتبه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، 1404ق.
پیام قرآن، ناصر مکارم شیرازی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ نهم، 1386ش.
التبیان فی اعراب القرآن، عبدالله بن الحسین عکبری، عمان- ریاض: بیت الافکار الدولیه، بی‏تا.
التحریر و التنویر، ابن عاشور، بیروت: مؤسسه التاریخ، بی‏تا.
ترتیب الأمالی الخمیسیة للشجری، یحیی (المرشد بالله) بن الحسین (الموفق) شجری الجرجانی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422ق.
جامع الاحادیث، سیدحسین بروجردی، تهران: نشر فرهنگ سبز، 1388ش.
الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، قاهره: دار الحدیث، 1419ق.
جزء من حدیث أبی الطاهر الذهلی، أبو الحسن علی بن عمر دارقطنی، الکویت: دار الخلفاء للکتاب الإسلامی، چاپ اول، 1406ق.
جمل من أنساب الأشراف، أحمد بن یحیی بلاذری، بیروت: دار الفکر، 1417ق.
الخصائص، ابن جنی، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ سوم، بی‏تا.
رجال الطوسی، محمد بن الحسن طوسی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ سوم، 1373ش
رجال النجاشی، احمد بن علی نجاشی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.
الروض الدانی (المعجم الصغیر)، ابوالقاسم سلیمان بن أحمد الطبرانی،  بیروت - عمان: المکتب الإسلامی - دار عمار، چاپ اول، 1405ق.
شرح التسهیل المسمی تمهید القواعد بشرح تسهیل الفوائد، محمد بن یوسف ناظر الجیش، قاهره: چاپ اول، بی‏تا.
شرح الدمامینی علی مغنی اللبیب، محمد بن ابی بکر دمامینی، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، بی‏تا.
شرح کتاب سیبویه، حسن بن عبدالله سیرافی، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، بی‏تا.
شواهد التوضیح و التصحیح لمشکلات الجامع الصحیح، ابن مالک، قاهره: مکتبه ابن تیمیه، چاپ دوم، بی‏تا.
الصواعق المحرقه، ابن حجر هیتمی المکی، بیروت: المکتبه العصریه، 1425ق.
العده فی اصوال الفقه، محمد بن الحسن طوسی، قم: محمدتقی علاقبندیان، 1417ق.
غایت المرام فی علم الکلام، سیف الدین آمدی، قاهره: المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، 1391ق.
الغیبة، محمد بن ابراهیم نعمانی، تهران: نشر صدوق، چاپ اول، 1397ق.
فضائل الصحابة، احمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشیبانی، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1403ق.
فهرست کتب الشیعه، محمد بن الحسن طوسی، قم: مکتبه المحقق الطباطبایی، 1420ق.
قاعده لاضرر و لاضرار، سیدعلی سیستانی، قم: دفتر آیة الله سیستانی، 1414ق.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
کتاب سیبویه و یلیه تحصیل عین الذهب، عمرو بن عثمان سیبویه، بیروت: مؤسسه اعلمی، چاپ سوم، بی‏تا.
کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، علی بن محمد خزاز رازی، قم: بیدار، 1401ق.
کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی بن بابویه (صدوق)، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.
المحکم و المحیط الاعظم، ابن سیده، بیروت: دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1421ق.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین بن محمد تقی نوری، قم: مؤسسه آل البیت:، چاپ اول، 1408ق.
المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبد الله حاکم النیسابوری، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411ق.
مستدرکات علم رجال الحدیث، علی نمازی شاهرودی، تهران: نشر فرزند مولف، 1414ق.
مسند أبی یعلی، ابویعلی، دمشق: دار المأمون للتراث، چاپ اول، 1404ق.
المعجم الکبیر، ابوالقاسم سلیمان بن أحمد الطبرانی، قاهره: مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم، بی‏تا.
مغنی اللبیب، ابن هشام عبد الله بن یوسف، قم: کتابخانه حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی=، چاپ چهارم، بی‏تا.
مفردات الفاظ قرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، بیروت: دار القلم، چاپ اول، 1412ق.
منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان‏، حسن بن زین الدین عاملی (صاحب معالم)، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1362ش.
موطأ الإمام مالک، مالک بن انس، ابوظبی: مؤسسه زاید بن سلطان آل نهیان للأعمال الخیریة و الإنسانیة، 1425ق.
وسائل الشیعه، حر عاملی، قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق.
«متن متواتر حدیث ثقلین در کتب شیعی و منابع اهل سنت»، جعفر شانظری، و سیدمهران طباطبایی پوده، فصلنامه حدیث‏پژوهی، شماره 12، ص161-188، 1393ش.
درس خارج اصول، سیدمحمدجواد شیبری زنجانی، 1398، ر.ک: https://taghrir.ismc.ir/teacher/40)).