اعتبارسنجی انتساب روایت «حد مفتری» به علی بن ابی طالب (ع): جریان شناسی، بوم شناسی، تاریخ گذاری

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.22034/hs.2022.50243.3169

چکیده

روایتی منسوب به امام علی بن ابی‌طالب (ع) حکایت از آن دارد که ایشان در دوران حکومتشان فرموده‌اند: «لَا یُفَضِّلُنِی أَحَدٌ عَلَى أَبِی-بَکْرٍ و عُمَرَ إِلَّا جَلَدْتُهُ حَدَّ الْمُفْتَرِی». با این حال روایات دیگری از ایشان در تعارض با این موضع قرار دارد. نظر به این اختلاف، مسئلۀ پژوهش حاضر اعتبارسنجی انتساب روایت حد مفتری به علی (ع) است. بدین منظور سعی شده با استفاده از قرائن مختلف سندی و تاریخی، این روایت خارج از چارچوب کلامی، با رویکردی تاریخی مورد اعتبارسنجی قرار گرفته و ظرف زمانی و مکانی پیدایش و خاستگاه گفتمانی و جریانی آن تبیین گردد. این پژوهش از جمله نشان می‌دهد که به احتمال بسیار، تحریر ناظر به تفضیل این روایت در دهۀ 90 قرن نخست هجری در بوم کوفه تکوین یافته و سپس تحریری دیگر از آن حداکثر در طی نیمۀ نخست قرن دوم تطور یافته‌است. علاوه بر این، به لحاظ گفتمانی بستر اولیة پیدایش این خبر مسئلة «رتبه‌بندی خلفا» بوده ‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن مجید
أبوزُرعة الرازی وجهوده فی السنة النبویة، سعدی بن مهدی الهاشمی، المدینة النبویة: عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة، 1402ق.
الإحتجاج علی أهل اللجاج، احمد بن علی الطبرسی، ‏تحقیق: محمد‏باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
أخبار القضاة، ابوبکر محمد وکیع الضبّی، صحّحه و علّق علیه و خرّج أحادیثه: عبدالعزیز مصطفی المراغی، مصر: المکتبة التجاریة الکبری، 1366ق.
اختیار معرفة الرجال، محمد بن عمر کشی، محقق: سید مهدی رجائی، قم: مؤسسة آل ‏البیت: لإحیاء التراث، 1404ق.
الإرشاد فی معرفة حُجج اللّٰه علی العباد، الشیخ المفید، تحقیق: مؤسسة آل البیت:، قم: کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، یوسف بن ‏عبد‏البر، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل، 1412ق.
أسد الغابة، ابن‏ الأثیر، بیروت: دارالفکر، 1409ق.
الإعتقاد و الهدایة إلی سبیل الرشاد علی مذهب السلف و أصحاب الحدیث، ابوبکر احمد البیهقی، تحقیق: أحمد عصام الکاتب، بیروت: دارالآفاق الجدیدة، 1401ق.
الإفصاح فی الامامة، الشیخ المفید، تحقیق: کنگرة شیخ مفید، قم: کنگرة شیخ مفید، 1413ق.
الأمالی، الشیخ المفید، تحقیق: حسین استاد ولی و علی‏اکبر غفاری، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
امام علی۷ و خلفا: نقدها و تمایزها، اکبر احمدپور، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی، 1394ش.
الإنتصار للقرآن، ابوبکر محمد الباقلانی، تحقیق: د. محمد عصام القضاة، عمان: دار الفتح، بیروت: دار ابن حزم، 1422ق.
الأنساب، عبدالکریم بن محمد السمعانی، تحقیق: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی و غیره، حیدر آباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1962م.
بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد۹، محمد ‏بن ‏حسن الصفّار، تحقیق: محسن ‏بن ‏عباسعلی کوچه‏باغی، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی،1404ق.
تاریخ الأمم و الملوک، محمد بن جریر الطبری، تحقیق: محمد أبو‏الفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث، ط 2، 1387ق.
تاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل البخاری، طبع تحت مراقبة: محمد عبد‏المعید خان، حیدرآباد الدکن: دائرة المعارف العثمانیة، بی‏تا.
تاریخ بغداد، الخطیب البغدادی، تحقیق: الدکتور بشار عواد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1422ق.
تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان، تهران: نشر علم، 1395ش.
تاریخ دمشق، ابن ‏عساکر، تحقیق: عمرو ‏‏بن ‏‏غرامة العمروی، بی‏جا: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1415ق.
تاریخ واسط، ابوالحسن الواسطی بَحشَل، تحقیق: کورکیس عواد، بیروت: عالم الکتب، 1406ق.
تثبیت دلائل النبوة، قاضی عبدالجبار، ابوالحسین معتزلی قاهره: دارالمصطفی، بی‏تا.
تشیید المراجعات و تفنید المکابرات، سید علی حسینی میلانی، بی‏جا: مرکز تحقیق و ترجمه و نشر آلاء، ط 2، 1425ق.
تقریب التهذیب، ابن حجر العسقلانی، تحقیق: محمد عوامة، سوریا: دار الرشید، 1406ق.
تهذیب الأحکام، محمد بن الحسن الطوسی، تحقیق: حسن خرسان الموسوی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.
تهذیب الآثار و تفصیل الثابت عن رسول اللّٰه من الأخبار، محمد بن جریر الطبری، محقق: محمود محمد شاکر، قاهره: المطبعة المدنی، بی‏تا.
تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ابوالحجاج یوسف المِزّی، تحقیق د. بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة،1400ق.
الجامع لمعمر بن راشد، معمر بن راشد، طُبع فی نهایة مصنّف عبدالرزاق الصنعانی، تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی، صدر عن المجلس العلمی بباکستان و توزیع المکتب الإسلامی ببیروت، 1403ق.
الجرح و التعدیل، ابن ‏‏ابی‏حاتم الرازی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1952م.
حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، ابو‏نُعیم الأصفهانی، احمد بجوار محافظة مصر: السعادة، 1394ق.
رجال البرقی، احمد البرقی، تحقیق: حسن مصطفوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1342ش.
رجال النجاشی، احمد بن علی النجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، چ 6، 1365ش.
السُنّة (خ)، ابوبکر احمد بن‏ خلّال الحنبلی، تحقیق: د. عطیة الزهرانی، الریاض: دارالرایة. ابوبکر خلال، 1410ق.
السُنّة (عا)، ابن ‏ابی‏عاصم، تحقیق: محمد ناصر الدین الألبانی، بیروت: المکتب الإسلامی، 1400ق.
السُنّة (عب)، عبدالله ‏بن‏ احمد بن حنبل، تحقیق: د. محمد بن سعید بن سالم القحطانی، الدمام: دار ابن القیم، 1406ق.
سنن التِرمِذی، أبو‏عیسی التِرمِذی، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1998م.
سیر أعلام النبلاء، شمس الدین الذهبی، تحقیق: مجموعة من المحققین بإشراف الشیخ شعیب الأرناؤوط، بی‏جا: مؤسسة الرسالة، ط3، 1405ق.
شرح أصول اعتقاد أهل السنة و الجماعة، أبو‏القاسم اللالکائی، تحقیق: أحمد بن سعد بن حمدان الغامدی، السعودیة: دار طیبة، ط 8، 1423ق.
شرح الأخبار فی فضائل الائمة الأطهار:، قاضی نعمان المغربی، محمد‏حسین حسینی جلالی، قم: جامعۀ مدرسین، 1409ق.
شرح نهج البلاغة، ابن ‏ابی‏الحدید، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ق.
الشریعة، أبوبکر محمد بن الحسین الآجری البغدادی، تحقیق: الدکتور عبد‏الله‏ بن ‏عمر ‏بن ‏سلیمان الدمیجی، ط:2، الریاض: دار الوطن، 1420ق.
الصحیح من سیرة النبی الأعظم۹، سید جعفر مرتضی عاملی، قم: دارالحدیث، 1426ق.
الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، علی ‏بن‏ محمد النباطی البیاضی، تحقیق: میخائیل رمضان، نجف: المکتیة الحیدریة، 1384ق.
الضعفاء الکبیر، ابوجعفر محمد العقیلی، تحقیق: عبد المعطی أمین قلعجی، بیروت: دار المکتبة العلمیة، 1404ق.
الطبقات الکبری (صا)، محمد بن‏ سعد، محقق: إحسان عباس، بیروت: دار صادر، 1968م.
الطبقات الکبری، محمد بن‏ سعد، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1410ق.
طبقات المحدثین بأصبهان و الواردین علیها، ابو‏الشیخ، تحقیق: عبدالغفور عبدالحق حسین البلوشی، بیروت: مؤسسة الرسالة، ط 2، 1412ق.
طبقات المدلّسین، ابن حجر العسقلانی، تحقیق: د. عاصم بن عبدالله القریوتی، عمان: مکتبة المنار، 1403ق.
العثمانیة، عمرو بن بحر الجاحظ، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دارالجیل، 1411ق.
عثمانیه، مهدی فرمانیان و پاتریشیا کرون، در: مجموعه مقالات فرق تسنن، به کوشش: مهدی فرمانیان، قم: نشر ادیان، چ 3، 1388ش.
العقد الفرید، ابن‏ عبد‏ربه، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1404ق.
العلل الواردة فی الأحادیث النبویة، ابوالحسن الدارقطنی، المجلدات من الأول إلی الحادی عشر، تحقیق و تخریج: محفوظ الرحمن زین‏الله السلفی، الریاض: دارطیبة؛ المجلدات من الثانی عشر إلی الخامس‏عشر، علق علیه: محمد بن صالح بن محمد الدباسی، الدمام: دار ابن الجوزی، 1405ق و 1427ق.
العواصم من القواصم فی تحقیق مواقف الصحابة بعد وفاة النبی۹، ابوبکر بن العربی المالکی، تحقیق: محب‏الدین الخطیب و محمود مهدی الاستانبولی، بیروت: دارالجیل، 1407ق.
عیون اخبار الرضا۷، ابن بابویه، تحقیق: مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، 1378ق.
الغارات، ابواسحاق ابراهیم الثقفی، تحقیق: عبدالزهراء حسینی، قم: دار الکتاب الاسلامی، 1410ق.
فرق الشیعة، حسن بن موسی النوبختی، بیروت: دارالاضواء، چ2، 1404ق.
فرقه‏های اسلامی و مسئلۀ امامت: [متن و] ترجمۀ «مسائل الامامة» و «مقتطفات من الکتاب الاوسط»، عبدالله بن محمد ناشی اکبر، مترجم: علی‏رضا ایمانی، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چ 3، 1396ش.
الفصول المختارة، الشیخ المفید، تحقیق: علی میر‏شریفی، قم: کنگرۀ شیخ مفید،1413ق.
فضائل أبی‏بکر الصدیق عبداللّٰه بن عثمان التیمی رضی اللّٰه عنه، محمد بن عشاری الحنبلی، محقق: عمرو عبدالمنعم، طنطا: دار الصحابة للتراث، 1413ق.
فضائل الخلفاء الأربعة وغیرهم، ابو‏نُعیم الأصفهانی، تحقیق: صالح بن محمد العقیل،المدینة المنورة: دار البخاری للنشر و التوزیع، 1417ق.
فضائل الصحابة، احمد بن‏ حنبل، تحقیق: دکتر وصی الله محمد عباس، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1403ق.
قاموس الرجال، محمدتقی شوشتری، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة‏، چ 2، 1410ق.
الکامل فی اللغة و الأدب، ابوالعباس مُبرّد، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، ط 3، قاهره: دار الفکر العربی، 1417ق.
الکامل فی ضعفاء الرجال، عبدالله بن ‏عدی، تحقیق: عادل أحمد عبدالموجود و علی محمد معوض و عبدالفتاح أبوسنة، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418ق.
کتاب الفتوح، احمد بن ‏اعثم، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالأضواء، 1411ق.
کتاب جمل من انساب الأشراف، احمد‏ بن ‏یحیی البلاذُری، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر، 1417ق.
کشف المَحَجة لثمرة المُهجة، سید بن طاوس، محقق: محمد حسون، قم: بوستان کتاب، چ 2، 1375ش.
الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ابواسحاق ثعلبی، تحقیق: أبی‏محمد بن عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
کلام و جامعه، یوزف فان اِس، مترجمان: فرزین بانکی، احمد علی حیدری، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1397ش.
گرایش‏ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری (الزینة)، ابوحاتم الرازی، مترجم: علی آقا نوری، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چ 2، 1390ش.
المجالسة و جواهر العلم، ابوبکر احمد الدینَوَری المالکی، محقق: أبوعبیدة مشهور بن حسن آل سلمان، ام الحصم/ بحرین: جمعیة التربیة الإسلامیة، بیروت/ لبنان: دار ابن حزم،1419ق.
المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، محمد بن‏ حِبّان، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، حلب: دار الوعی، 1396ق.
المجروحین من المحدثین، محمد بن حِبّان، محقق: حمدی عبدالمجید السلفی، ریاض: دار الصمیعی للنشر و التوزیع، 1420ق.
المحلّی بالآثار، ابومحمد علی بن حزم الأندلسی، بیروت: دار الفکر، بی‏تا.
المسترشد فی إمامة علی‏بن‏ابی‏طالب۷، محمد‏ بن‏ جریر الطبری، تحقیق: احمد محمودی، قم: کوشانپور، 1415ق.
مسند ابن الجعد، علی بن الجعد البغدادی، تحقیق: عامر أحمد حیدر، بیروت: مؤسسة نادر، 1410ق.
مسند احمد، احمد بن‏ حنبل، تحقیق: شعیب الأرنؤوط و آخرون، إشراف: دکتر عبد‏الله ‏بن ‏عبد‏المحسن الترکی، بی‏جا: مؤسسة الرسالة، 1421ق.
مسند البزّار، أبو‏بکر البزّار، تحقیق: محفوظ‏الرحمن زین‏الله (حقق الأجزاء من 1 إلی 9) و عادل ‏بن ‏سعد (حقق الأجزاء من 10 إلی 17) و صبری عبدالخالق الشافعی (حقق الجزء 18)، المدینة المنورة: مکتبة العلوم و الحکم، 2009-1988م.
المصنف فی الأحادیث و الآثار، ابوبکر بن‏ ابی‏شیبة، ‏تحقیق: کمال یوسف الحوت، الریاض: مکتبة الرشد، 1409ق.
معجم ابن الأعرابی، احمد بن ا‏لأعرابی، تحقیق و تخریج: عبدالمحسن بن إبراهیم بن أحمد الحسینی، المملکة العربیة السعودیة: دار ابن الجوزی، 1418ق.
معرفة الثقات من رجال أهل العلم و الحدیث و من الضعفاء و ذکر مذاهبهم و أخبارهم، أبوالحسن أحمد العجلی، تحقیق: عبدالعلیم عبدالعظیم البستوی، المدینة المنورة: مکتبة الدار، 1405ق.
معرفة الرجال عن یحیی بن معین و فیه عن علی بن المدینی و أبی‏بکر بن أبی‏شیبة و محمد بن عبد اللّٰه بن نمیر و غیرهم/ روایة أحمد بن محمد بن القاسم بن محرز، یحیی بن مَعین، محقق الجزء الأول: محمد کامل القصار، دمشق: مجمع اللغة العربیة، 1405ق.
من حدیث خیثمة بن سلیمان القرشی الأطرابلسی، خیثمة بن سلیمان، تحقیق: د. عمر عبدالسلام تدمری، لبنان: دارالکتاب العربی، 1400ق.
من لایحضره الفقیه، ابن بابویه، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، چ 2، 1413ق.
المؤتَلِف و المختَلِف، أبو‏الحسن الدارقطنی، تحقیق: موفق ‏بن ‏عبد‏الله ‏بن‏ عبد‏القادر، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1406ق.
میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، سید حسین مدرسی طباطبائی، ترجمه: سید علی قرائی، رسول جعفریان، قم: نشر مورخ، 1386ش.
 میزان الاعتدال فی نقد الرجال، شمس الدین الذهبی، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر، 1382ق.
نصوص و ابحاث حول نهج البلاغة و مدوّنه، احمد پاکتچی، اعداد: مرتضی سلمان نژاد، تهران: دانشگاه امام صادق۷، 1392ش.
نهج البلاغة، الشریف الرضی، تحقیق: صبحی صالح، قم: هجرت، 1414ق.
وقعة صفین، نصر ‏بن ‏مزاحم المنقری، تحقیق: عبد‏السلام محمد هارون، قم: مکتبة آیة الله المرعشی، چ 2، 1404ق.
«بررسی اصالت روایت منقول از امام علی۷ درباره اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ با استفاده از روش تحلیل اسناد – متن»، علی آهنگ و مجتبی شکوری، فصلنامۀ علمی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء3، 1400ش، شمارۀ 49.
«حدیث اُسَید بن صفوان؛ نقش جریان‏شناسی راویان و ساختار اسناد در اصالت‏سنجی روایت»، علی عادل زاده و عمیدرضا اکبری، دو فصلنامه علمی علوم قرآن و حدیث (دانشگاه فردوسی مشهد)، 1400ش، شمارۀ 106.
«حلقۀ مشترک و پیوندش با مدار»، خالد اُزکان و سیّد علی آقایی، در: تاریخ گذاری حدیث: روش‏ها و نمونه‏ها، به کوشش و ویرایشِ سید علی آقایی، تهران: انتشارات حکمت،1394ش.
«عثمانیه و شیعه در دو قرن نخست هجری»، سید علی خیرخواه علوی، فصلنامة علمی-پژوهشی تاریخ اسلام، 1392ش، شمارة 55.
کانال تلگرامی برهان: https://t.me/borrhan
مؤسسۀ تحقیقاتی حضرت ولی عصر؟عج؟: https://www.valiasr-aj.com