تحقیق و بررسی صحت انتساب فرقه مفضّلیه خطّابیه به مفضّل بن عمر

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 طلبه سطح 4 مرکز تخصصی مشکوة و مدرس حوزه علمیه قم

2 استاد بازنشسته دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.22034/hs.2022.49780.3005

چکیده

مفضّل بن عمر یکی از راویان مهم عصر امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) و از اصحاب و یاران ایشان است که اختلاف رجالیان متقدم و متاخر در توثیق و تضعیف او، وی را به یکی از روات بحث برانگیز و مورد اختلاف در تاریخ حدیث شیعه تبدیل کرده است. ادعای گرایش و تمایل مفضّل به ابوالخطّاب و رهبری فرقه ای منشعب شده از جریان خطّابیه به نام مفضّلیه خطّابیه، از جمله علل اصلی جرح و تضعیف او به شمار می‌آید. مقاله پیش رو صحت و سقم این ادعا را مورد بررسی قرار داده و با واکاوی و تحلیل برخی از روایات، اقوال متکلمان و ملل نویسان فریقین درباره مفضّل و فرق منسوب به او یعنی مفضّلیه خطّابیه و مفضّلیه موسویه، ابوالخطّاب و جریان خطّابیه به این نتیجه رهنمون شده است که این ادعا و اتهام از جهات گوناگون تاریخی و حدیثی غیر قابل پذیرش و مورد خدشه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشّی، ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز الکشّی، مشهد: چاپخانه دانشگاه مشهد، 1348ش.
اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشّی، ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز الکشّی، مع تعلیق: میرداماد الاسترآبادی، قم: مطبعة مبعث، 1404ق.
الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ابوعبدالله محمد بن محمد النعمان، بیروت: دارالمفید للطباعة و النشر، دوم، 1414ق.
«اسماعیلیه و باطنی‏گری»، علی آقانوری، اسماعیلیه: مجموعه مقالات، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381ش.
اصول الاسماعیلیة، برنارد لویس، ترجمه: خلیل احمد جلو و جاسم محمد الرجب، مصر: دارالکتاب العربی، بی‏تا.
اعیان الشیعة، سید محسن امین، بیروت: دارالتعارف، 1406ق.
«بازخوانی دیدگاه رجال‏شناسان متقدّم و متاخّر درباره مفضّل بن عمر جعفی»، سیّده زینب طلوعی و سیّد کاظم طباطبایی و مهدی جلالی، دو فصلنامه علمی پژوهشی کتاب قیّم، 1394ش، ش13.
بحوث فی مبانی علم الرجال، محمد السند، قم: مکتبة فدک، دوم، 1437ق.
بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد۹، محمد بن الحسن الصفار القمی، قم: مکتبة آیة المرعشی النجفی، دوم، 1404ق.
تاریخ و عقاید اسماعیلیه، فرهاد دفتری، ترجمه: فریدون بدره ای، تهران: نشر و پژوهش فرزان، 1375ش.
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، سید مرتضی داعی حسنی رازی، تهران: مطبعه مجلس، 1313ش.
التبصیر فی اصول الدین، ابوالمظفر الاسفراینی، قاهرة: المکتبة الازهریة للتراث، بی‏تا.
تصحیح اعتقادات الامامیة، ابوعبدالله محمد بن محمد النعمان، بیروت: دارالمفید للطباعة و النشر، دوم، 1414ق.
جرعه‏ای از دریا، سید موسی شبیری زنجانی، قم: انتشارات مؤسسه کتاب‏شناسی شیعه، پنجم، 1392ش.
الحور العین، ابوسعید بن نشوان الحمیری، بی‏جا، 1972م.
دیوان اشعار، ناصر خسرو قبادیانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ششم، 1384ش.
الذریعة الی تصانیف الشیعة، آقابزرگ تهرانی، قم: انتشارات اسماعیلیان، 1408ق.
الرجال لابن الغضائری، احمد بن الحسین الغضائری، قم: دارالحدیث للطباعة و النشر، سوم، 1435ق
رجال السید بحرالعلوم المعروف بالفوائد الحائریة، السید محمد مهدی الطباطبایی، تهران: مکتبة الصادق، 1363ش.
رجال الطوسی، محمد بن حسن طوسی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، سوم، 1415ق.
رجال العلامة الحلی، الحسن بن یوسف المطهر الحلی، نجف اشرف: دارالذخائر، 1411ق.
رجال النجاشی، احمد بن علی النجاشی، قم : مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1407ق.
روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، محمدتقی المجلسی، قم: بنیاد فرهنگ اسلامی، دوم، 1406ق.
ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، محمدعلی مدرس تبریزی، تهران: کتابفروشی خیام، چهارم، 1374ش.
سبیل الهدایة فی علم الدرایة و الفوائد الرجالیة، علی النجفی الرازی الخلیلی، بیروت: منشورات الفجر للطباعة و النشر و التوزیع، 1430ق.
سماء المقال فی تحقیق علم الرجال، ابوالهدی الکلباسی الاصفهانی، قم: مکتبة البرقعی، 1372ق.
الغیبة، محمد بن حسن طوسی، قم: منشورات مکتبة بصیرتی، دوم، 1385ق.
فرق الشیعة، الحسن بن موسی النوبختی، النوبختی، نجف: مطبعة الحیدریة، بی‏تا.
فرق الشیعة، الحسن بن موسی النوبختی، النوبختی، بیروت: دارالاضواء، دوم، 1414ق.
فرهنگ جامع فرق اسلامی، سید حسن خمینی، تهران: انتشارات اطلاعات، 1389ش.
فرهنگ فرق اسلامی، محمدجواد مشکور، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی، سوم، 1375ش.
الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ابومحمد علی بن احمد بن حزم الظاهری، بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر، دوم، 1395ق.
قاموس الرجال، محمد تقی الشوشتری، قم: المطبعة العلمیة، 1388ق.
قبسات من علم الرجال، السید محمدرضا السیستانی، بیروت: دارالمورخ العربی، 1437ق.
الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چهارم، 1407ق.
الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، قم: دارالحدیث للطباعة و النشر، 1429ق.
کلیات فی علم الرجال، جعفر السبحانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، دوم، 1415ق.
معجم رجال الحدیث، السید ابوالقاسم الخوئی، بیروت: دارالزهراء، سوم، 1403ق.
مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ابوالحسن علی بن اسماعیل الاشعری، آلمان: النشرات الاسلامیة، دوم، 1382ق.
مکتب در فرآیند تکامل، سید حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه: هاشم ایزد پناه، تهران: انتشارات کویر، چاپ دهم 1394ش.
الملل و النحل، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، قم: منشورات الرضی، سوم، 1367ش.