تبارشناسی و تحلیل گفتمانی روایات مشعر بر مذمت پیشه معلمی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 بدون سمت

2 دانشگاه فرهنگیان

10.22034/hs.2023.50532.3263

چکیده

علامه مجلسی دو روایت را در بحار الانوار با محتوای نکوهش معلم نقل کرده است. این روایات که مضمون آن‌ها در تعارض با ادله عقلی و نقلی می‌باشند در ساختار زبانیِ مشترک با صنف بافندگان و زنان قرار گرفته‌اند که حکایت‌گر فضای فکری و فرهنگی عصر تکوین خود هستند. اگرچه این روایات از حوزه حدیث خارج‌اند و نمی‌توان آن‌ها را حدیث نامید، از آنجایی که متن در خلأ شکل نمی‌گیرد، پی‌جویی این منقولات در متون متقدم برای کشف و دست‌یابی به شرایط و بستر تولید متن و گفتمان حاکم ضروری می‌نماید. در نوشتار پیش‌رو به روش تحلیلی ـ توصیفی ضمن تبارشناسی احادیث در منابع فریقین و یافتن خاستگاه نقل این گزارش ‌ها به بررسی و تحلیل گفتمانی منقولات مورد بحث پرداخته شده است. در واقع روایات محل بحث فاقد سند هستند که در منابع روایی متقدم شیعه اثری از آن‌ها یافت نشد. نخستین نقل این احادیث در قرن هفتم در کتاب شرح نهج البلاغه کیدری رؤیت شد که به نظر می‌رسد مصدری جز فرهنگ عامیانه نداشته باشد. از سویی دیگر سرچشمه نقل این روایات در منابع عامه، متون ادبی است که در حقیقت امثال و حکمی است که بین مردم در قرن سوم رایج بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الأباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، حسین بن إبراهیم بن الحسین بن جعفر جوزقانی، تحقیق و تعلیق: عبد الرحمن بن عبد الجبار الفریوائی، چاپ چهارم، ریاض: دار الصمیعی للنشر، ۱۴۲۲ق.
اخبار الحمقی و المغفلین، عبد الرحمن بن علی بن محمد جوزی، چاپ اول، بیروت: دار الفکر اللبنانی، ۱۴۱۰ق.
بحار الانوار، محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
البیان و التبیین، عمرو بن بحر بن محبوب جاحظ، بیروت: مکتبة الهلال، ۱۴۲۳ق.
تاریخ أصبهان، ابو نعیم أحمد بن عبد الله اصبهانی، محقق: سید کسروی حسن، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
تاریخ الادب العرب فی العصر العباسی الاول، احمد شوقی ضیف، چاپ اول، مصر: دار المعارف، ۱۹۶۰م.
تاریخ آداب العرب، مصطفی صادق رافعی، بیروت: دار الکتاب العربی، بی‏تا.
تاریخ بغداد أو مدینة السلام، خطیب أبی بکر أحمد بن علی بغدادی، محقق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‏تا.
تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، جلال الدین سیوطی، محقق: أبو قتیبة نظر محمد الفاریابی، ریاض: دار طیبه، بی‏تا.
تهذیب الاحکام، محمد بن حسن طوسی، محقق: حسن موسوی خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، یوسف بن عبد الرحمن بن یوسف مزی، محقق: بشار عواد معروف، چاپ اول، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۰ق.
جامع أحادیث الشیعة، آقا حسین بروجردی، چاپ اول، تهران: بی‏نا، ۱۳۸۶ش.
حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، محمد بن حسین کیدری، محقق: عزیز الله عطاردی، قم: بنیاد نهج البلاغه، ۱۴۱۶ق.
رسائل الجاحظ، عمرو بن بحر بن محبوب جاحظ، تحقیق و شرح: عبد السلام محمد هارون، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۸۴ق.
روش فهم حدیث، عبدالهادی مسعودی، تهران: انتشارات سمت، ۱۳۹۶ش.
زهر الربیع، نعمت الله بن عبدالله جزایری، بیروت: مؤسسه العالمیة للتجلید، ۱۴۲۱ق.
سفینة البحار، عباس قمی، چاپ اول، قم: بی‏نا، ۱۴۱۴ق.
سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعة و أثرها السیئ فی الأمة، أبو عبد الرحمن محمد ناصر الدین الألبانی، چاپ اول، ریاض: دار المعارف، ۱۴۲۲ق.
شرح سنن ترمذی، عبدالکریم خضیر، بی‏جا، بی‏نا، بی‏تا.
شرح نهج البلاغه، ابن میثم بحرانی، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی، ۱۳۷۵ش.
الطیوریات، ابو طاهر سلفی اصفهانی، دراسة وتحقیق: دسمان یحیی معالی و عباس صخر الحسن، چاپ اول، ریاض: مکتبة أضواء السلف، ۱۴۲۵ق.
عیون الأخبار، ابن قتیبه أبو محمد عبد الله بن مسلم دینوری، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، حاجی خلیفه، بیروت: دار احیاء التراث الاسلامی، بی‏تا.
گفتمان‏شناسی رایج و انتقادی، لطف الله یارمحمدی، تهران: هرمس، ۱۳۸۳ش.
اللآلی المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة، جلال الدین سیوطی، المحقق: أبو عبد الرحمن صلاح بن محمد بن عویضة، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
لسان المیزان، ابن حجر ابو الفضل احمد بن علی عسقلانی، محقق: دائرة المعرف النظامیة الهند، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
اللطائف و الظرائف، ابو منصور ثعالبی، بیروت: دار المناهل، بی‏تا.
لغت‏نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، محقق: جعفر شهیدی و محمد معین، تهران: روزنه، ۱۳۷۳ش.
محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، حسین بن محمد راغب اصفهانی، چاپ اول، بیروت: دار الارقم، ۱۴۲۰ق.
المحجة البیضاء، محمد بن شاه مرتضی‏ فیض کاشانی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
مسند ابن الجعد، ابن الجعد علی بن الجعد بن عبید الجوهری البغدادی، تحقیق: عامر أحمد حیدر، چاپ اول، بیروت: مؤسسة نادر، ۱۴۱۰ق.
معجم الادباء ارشاد الاریب الی معرفة الادیب، یاقوت بن عبد الله حموی، محقق: إحسان عباس، بیروت: دار الغرب الإسلامی، ۱۴۱۴ق.
المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی، چاپ چهارم، بی‏جا: دارالساقی، ۱۴۲۲ق.
من لایحضره الفقیه، محمد بن علی ابن بابویه، محقق: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، میرزا حبیب الله هاشمی خویی، چاپ چهارم، تهران: بی‏نا، ۱۴۰۰ق.
الموضوعات، جمال الدین عبد الرحمن بن علی بن محمد جوزی، ضبط وتقدیم وتحقیق: عبد الرحمن محمد عثمان، چاپ اول، مدینه: محمد عبد المحسن صاحب المکتبة السلفیة بالمدینة المنورة،۱۳۸۶.
میزان الاعتدال، شمس الدین ذهبی، محقق، علی محمد البجاوی، چاپ اول، بیروت: دار المعرفة، ۱۳۸۲ق.
نثر الدر فی المحاضرات، منصور بن حسین آبی، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
«ابن شبرمه»، ناصر گذشته، مر کز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‏جا: بی‏نا، بی‏تا.
«تاریخ‏نگاری گفتمان‏های حدیثی بر اساس تحلیل عناوین کتب متقدم امامیه»، محمد هادی گرامی، رویکردهای نوین در حدیث‏پژوهی شیعه، تهران: دانشگاه امام صادق۷، ۱۳۹۷ش.
«درآمدی بر گفتمان یا گفتمانی درباره گفتمان»، حمید عضدانلو، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ش ۱۰۳ و ۱۰۴، ۱۳۷۵ش.
«روش‏شناسی فهم حدیث در فرایند سه گانه تحلیل متن، تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان»، محمد عترت دوست، دوفصلنامه علمی پژوهشی حدیث‏پژوهی، ش۲۱، ۱۳۹۸ش.
«گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، محمد فاضلی، پژوهش‏نامه علوم انسانی و اجتماعی، ش۱۴، ۱۳۸۳ش.