گونه‌شناسی رویکردها به حدیث در حوزه علمیه قم در سده اخیر

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکترای

10.22034/hs.2023.50403.3220

چکیده

بررسی رویکردهایِ به حدیث در جهان اسلام، ما را با دو رویکردِ کلیِ تقابلی و تعاملی، از سوی مخالفان و موافقان حدیث آشنا می‌کند. این پژوهشِ توصیفی ـ تحلیلی، بر این است رویکردهای به حدیث را در حوزه علمیه قم، مشخصاً در سده اخیر، احصاء، برشماری و تحلیل نماید. در رویکرد تعاملی ـ با سه گرایش افراطی، تفریطی و اعتدالی ـ گونه‌ها و نمونه‌های متنوعِ در هر یک، شناسایی و تحلیل می‌شوند. در گرایش اعتدالی، ضمن دو نگره تعاملِ متعادل و هوشمندانة «قرآن‌محوری و حدیث‌مداریِ» و «دوگانه محوری» که اولی بر جامعیت قرآن و دومی بر اصالت و استقلالِ حدیث در جنب قرآن تأکید دارد، نقش‌های تقریری و تبیینی و به ویژه نوگستریِ سنّت مورد تأمل است. این نوشتار مدعی است، جریان رو به رشد شکوفایی روشمند حدیث از یک/دو دهه گذشته به این سوی، ریشه در نگاه اخیر دارد. در رویکرد تعاملِ حداکثری، جریان‌ها و خرده‌جریان‌هایی که به نحو افراطی یا به جذب حداکثری از حدیث می‌اندیشند، مورد تحلیل قرار می‌گیرند؛ یعنی: فرهنگستان علوم اسلامی، دغدغه‌مندانِ احیای نهج‌البلاغه، گروه باطنی ـ عرفانیِ متساهل، نصّ‌گرایان معاصر، نونصّ‌گرایانِ تفکیکی، و مدعیان طبّ اسلامی. جریان قرآن‌بسندگانِ در تفسیر یا خرده‌جریان‌هایِ عرضه به قرآن،

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
نهج‏البلاغه، ترجمه محمد دشتی، مؤسسه فرهنگی و تحقیقاتی امیرالمومنین۷، شصتم، 1395ش.
اخلاق دین‏شناسی: پژوهشی در مبانی معرفتی و اخلاقی فقه، ابوالقاسم فنایی، نگاه معاصر، ۱۳۸۹ش.
التطبیر و الشعائر الحسینیه فی فتاوی العلماء و مراجع الامه، بی‏نا، اول، 1427ق.
الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان‏شناسی مثبت‏گرا، عباس پسندیده، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، اول، 1392ش‏.
بحار الأنوار ا‏لجامعة لدرر أخبار الأئمة ‏الأطهار:، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، دار إحیاء التراث‏ العربی، 1368ش.
بنیان مرصوص: فلسفه اسلامی از نگاه مکتب تفکیک، حسین مظفری، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، اول، 1386ش.
پرسش و پاسخ از آیة ‏اللّٰه صادقی تهرانی، گودرز نجفی، امید فردا، اول، 1388ش.
تاریخ حدیث شیعه، سید محمدکاظم طباطبایی، ج2، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، چهارم، 1396ش.
تأملاتی بر قرائت انسانی از دین، محمد مجتهد شبستری، انتشارات طرح نو، ۱۳۸۳ش.
تبیین مفهوم مدیریت اسلامی، محمدتقی مصباح یزدی، مشکات، بی‏تا.
تحف ‏العقول عن آل ‏الرسول:، ابن‏شعبه، حسن بن علی، مؤسسة‏ النشر الإسلامی، اول، 1363ش.
ترجمه تفسیرالمیزان، محمدحسین طباطبایی، 20جلد، دفتر انتشارات اسلامی، پنجم، 1374ش.
تفسیر اثری جامع، محمد هادی معرفت، مترجم جواد ایروانی، ج1، تمهید، اول، 1390ش.
تفسیر تسنیم، ج1، عبدالله جوادی آملی، اسراء، اول، 1378ش.
تفسیر سوره حمد، سید روح‏الله خمینی=، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی۳، 1385ش.
جریان‏شناسی فکری ایران معاصر، عبدالحسین خسروپناه، دفتر نشر معارف، اول، 1394ش.
حدیث آرزومندی: جستارهایی در عقلانیت و معنویت، مصطفی ملکیان، نگاه معاصر، اول، 1389ش.
حوزه‏ها و مکاتب حدیثی، مهدی مهریزی، دارالحدیث، دوم، 1398ش.
طبیب خودساخته؛ چند روایت از زندگی استاد حسن عرفان، سیدمهدی میرمسیب، پیک سروش، اول، 1400ش.
درآمدی بر مطالعات حدیثی در دوران معاصر، مجید معارف، سعید شفیعی، سمت، دوم، 1396ش.
دین در ترازوی اخلاق: نسبت میان اخلاق دینی و اخلاق سکولار، ابوالقاسم فنایی، صراط، ۱۳۸۴ش.
رابطه متقابل کتاب و سنّت، علی نصیری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول، ۱۳۸۶ش.
راهی به رهایی: جستارهایی در باب عقلانیت و معنویت، مصطفی ملکیان، نگاه معاصر، اول، 1381ش.
رضایت از زندگی، عباس پسندیده، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، اول، 1384ش.
روحانیت و تجدد، عبدالوهاب فراتی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، اول، 1389ش.
روش فهم حدیث، عبدالهادی مسعودی، سازمان سمت‏ و دانشکده علوم حدیث‏، یازدهم، 1396ش.
روش فهم عمومی متون دینی با رویکرد روان‏شناختی، عباس پسندیده، بنیاد پژوهش‏های اسلامی، اول، 1399ش.
سه گونه قرائت از سنّت در عصر مدرنیته، محمد مجتهد شبستری، صراط، ۱۳۸۱ش.
سیری در آثار علامه سیدمحمدحسین طهرانی، شعیب حدادی و سیدمحمود هاشمی نسب، دلیل ما، اول، 1399ش.
الشمس المنیرة، السید محمد محسن الحسینی الطهرانی، مکتب وحی، اول، 1389ش.
صراط النجاه فی اجوبه الاستفتائات، السیدابوالقاسم الموسوی الخویی، القسم الاول، محشی: جواد تبریزی، دارالصدیقة الشهیدة۳، [بی جا]، اول، 1416ق.
الفرقان فی تفسیرالقرآن بالقرآن و السنه، محمد صادقی تهرانی، فرهنگ اسلام، 1363ش.
فقه القرآن، سعید بن هبه‏الله قطب راوندی، ج۲، کتابخانه مرعشی نجفی، اول، 1405ق.
فقه گویا؛ نقد و بررسی فقه سنّتی، محمد صادقی تهرانی، امید فردا، ۱۳۸۰ش.
القرآنیون و شبهاتهم حول ‏السنة، خادم حسین الهی‏بخش، مکتبة الصدیق، اول، 1421ق.
ما سمعت ممن رأیت، سید مجتبی بحرینی، ج۲، ژیکان، اول، 1400ش.           
متأله قرآنی، محمد حکیمی و محمدعلی رحیمیان‏فردوسی، دلیل ما، دوم، 1383 ش.
مستدرک سفینة ‏البحار، علی نمازی شاهرودی، انتشارات جامعه مدرسین، اول، 1375ش.
معرفت قرآنی، محمد هادی معرفت، دانشگاه مفید، اول، 1395ش.
مفاتیح‏ الصحه فی طب‏النبی۹، سید محمود موسوی(دهسرخی)، مولف، اول، 1377ش.
مفاصل ‏الإصلاح فی ‏الفکر الشیعی، سیدکمال حیدری، مؤسسه فرهنگی امام جواد۷، اول، 1438ق.
مفت‏خواران از دیدگاه کتاب و سنّت، محمد صادقی تهرانی، شکرانه، اول، 1392ش.
مکاتب تفسیری، علی اکبر بابایی، ج2، سمت، اول، 1386ش.
مکتب اخلاقی عرفانی نجف اشرف، سید محمدسعید شفیعی، خلق، اول 1399ش
مکتب تفکیک، محمدرضا حکیمی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، اول، 1375ش.
من اسلام محوریة الحدیث إلی اسلام محوریة القرآن، سید کمال حیدری، مؤسسه فرهنگی امام جواد۷، اول، 1396ش.
منطق فهم حدیث، سید محمدکاظم طباطبایی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، اول، 1390ش.
میزان تصحیح الموروث ‏الروایی، سیدکمال حیدری، مؤسسه فرهنگی امام جواد۷، اول، ۱۴۳۷ق.
نظریه تفکیک یا روش فقها و علماء امامیه در فهم معارف حقه، سیدجعفر سیدان، پارسیران، اول، 1388ش.
نقدی بر اخباری‏گری، سید میرآقا محسنی، دارالنشر، اول، 1371ش.
نقدی بر دین‏پژوهی فلسفه معاصر، محمد صادقی تهرانی، امید فردا، اول، 1386ش.
وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی=، سید روح الله موسوی خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی=، 1398ش.
هرمنوتیک، کتاب و سنّت، محمد مجتهد شبستری، طرح نو، ۱۳۷۵ش.
هزار و یک کلمه، حسن حسن‏زاده آملی، ج1، بوستان کتاب، ششم، 1390ش.
هزار و یک نکته، حسن حسن‏زاده آملی، رجاء، هشتم، 1392ش.
هفتاد سال خاطره از آیة ‏اللّٰه سیدحسین بُدَلا، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اول، 1378ش.
«آخرت و خدا هدف بعثت انبیا»، مهدی بازرگان، کیان، سال 1374ش، شماره 28.
«بررسی آراء عبدالوهاب فرید تنکابنی و سید ابوالفضل برقعی در نقد عقیده رجعت، سیدعلی محمد طبسی»، دو فصلنامه امامت‏پژوهی، سال 1396، دوره: 7، شماره: 2.
«بیش از این آب را گل نکنیم؛ مرور تاریخی بر قصه پر غصه نزاع با فلسفه اسلامی»، سید مجتبی مجاهدیان، ماهنامه معارف، زمستان 1391، شماره 95.
«تعامل حدیث با دانش‏های بشری»، عبدالهادی مسعودی، فصلنامه حدیث حوزه، سال دوم، پاییز و زمستان 1390، شماره 3.
«تفکر حکیمی ضد روش و ضد واقعیت است»، ابراهیم فیاض، ماهنامه مهرنامه، 1394، شماره ۴۶.
«حائری یزدی، عبدالکریم»، محمد رئیس‏زاده، دانش‏نامه جهان اسلام، ج12، اول، 1393ش.
«حوزه عرفانی؛ گرایشات عرفانی در حوزه‏های علمیه‏ ایران معاصر»، مهدی فدایی مهربانی، دو ماهنامه سوره اندیشه، (68-69) شماره دوازدهم.
«درآمدی بر روش‏شناسی فهم معارف روانشناختی از احادیث»، عباس پسندیده، فصلنامه علوم حدیث، پاییز و زمستان 1386، دوره 12، شماره 4-3.
«روش فهم روان‏شناختی متون دینی (فرمد): بررسی تک متن»، عباس پسندیده، فصلنامه پژوهش‏نامه روان‏شناسی اسلامی، دوره 3، بهار و تابستان 1396، شماره 6.
«شخصیت‏شناسی و منبع‏شناسی قرآنیون»، زهره اخوان مقدم و سیدمجید نبوی، فصلنامه تخصّصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، سال پانزدهم، زمستان1396، شماره 57.
«فرهنگستان علوم اسلامی در ترازوی علم: اشاراتی به ظرفیت‏ها و نقاط ضعف فرهنگستان علوم اسلامی قم»، احمد رهدار، دو ماهنامه سوره اندیشه، سال دوازدهم، اردیبهشت و خرداد 1392، شماره 68 (پیاپی 69).
«متدولوژی نقد حدیث در جریان روشن‏فکری»، بهزاد حمیدیه، روزنامه رسالت، 31/3/1385.
«نسل دوم حدیث‏پژوهی؛ معنا، مبنا و روش»، عباس پسندیده، فصلنامه علوم حدیث، تابستان 1400، دوره 26، شماره 2.
«نقد دیدگاه روش تفسیر قرآن به قرآن، قرآنیان شیعه»، علی تصدیقی شاه‏رضایی و سید رضا مؤدب، مجله پژوهش دینی، پاییز و زمستان 1393، شماره 29.
«نقد و بررسی دیدگاه‏های قرآنیّون درباره نماز»، محمّدعلی تجری؛ فاطمه زین‏الدّینی؛ سیّدمحسن خلیلی‏نژاد، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال 6، مهر 1394، شماره 22.
«وحی قرآنی و وحی بیانی»، احمد عابدی، فصلنامه اندیشۀ نوین دینی، سال چهارم، تابستان 1387ش، شماره سیزدهم.
«ادوار اخباری‏گری»، ابوالقاسم علی‏دوست، وب‏گاه سلسبیل، ۱۶ آبان ۱۳۹۹ش.
«انتظار ما از پیامبران»؛ سخنرانی در دانشگاه صنعتی اصفهان، وب‏گاه محمد مجتهد شبستری، 3/12/1387 ش.
«آیة ‏الله صالحی نجف‏آبادی از پایه‏گذاران عقل‏گرایی بود»، عمادالدین باقی، وب‏گاه اطلاع‏رسانی استاد کوشا، 16/10/1396ش.
«آیة ‏الله صالحی نجف‏آبادی و نواندیشی دینی»، رضا بابایی، وب‏گاه اطلاع‏رسانی استاد کوشا، 9/1/1396ش.
«بررسی جریان فرهنگستان علوم اسلامی قم»، سوده هرمزان و زهرا علیمردانی، قسمت سوم، خبرگزاری دانشجو، ۲۱ شهریور ۱۳۹۰ش.
«پرداختن به علم تاریخ حدیث در رأس واجبات حوزه علمیه قرار دارد»، احمد مبلغی، خبرگزاری خبرآنلاین، ۲۱ مرداد ۱۳۹۶ش.
«پیام به مناسبت افتتاح مؤسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث»، سیدعلی خامنه‏ای، وب‏گاه اطلاع‏رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیة ‏الله سیدعلی خامنه‏ای، ۲۲/۸/1374ش.‏
«پیش‏فرض‏های طب‏اسلامی: ‏پرسش‏‏هایی برای پژوهش»، آیة ‏الله محمدتقی مصباح‏یزدی، وب‏گاه اطلاع‏رسانی آیة ‏الله محمدتقی مصباح‏یزدی، 10/12/1385 ش.
«حائری، حاج شیخ عبدالکریم»، علی تولایی، وب‏گاه مرکز دائرة‏المعارف بزرگ اسلامی، آخرین بروز رسانی: شنبه 18 بهمن 1399ش.
«حدیث‏گرایی، اتوریته مذهبی و مشکل اسلام معاصر»، حسن انصاری، وب‏گاه مرکز دایره‏المعارف بزرگ اسلامی، 3/6/1395ش.
«درس کلام: دیدگاه فرهنگستان علوم اسلامی»، استاد ربانی، وب‏گاه مجازی مدرسه فقاهت، 21/۶/ 1395ش.
«دفاعیه‏ای برای روشن‏فکری دینی»، پرونده، وبگاه ماهنامه مهرنامه، ۲۴ ژوئن ۲۰۱۲ م.
«روش معظمٌ له در تدریس و ویژگی‏های آن»، وب‏گاه دفتر آیة ‏الله سید موسی شبیری زنجانی، 2 شهریور ۱۴۰۱ش.
«طب اسلامی و جایگاه طب در روایات معصومین:»، گفتگو با حجت‏الاسلام والمسلمین تبریزیان، خبرگزاری حوزه، ۶ خرداد ۱۳۹۴ش.
«معرفی مؤسسه»، وب‏گاه الکترونیکی مؤسسه‏ معارف اهل‏بیت:: maaref.org.
«مکتب معارفی و ضرورت انتقاد علمی»، حسن انصاری قمی، کانال تلگرام از بررسی‏های تاریخی، 7 آبان 1396ش.
«نگاهی به زندگانی و آثار آیة ‏الله نعمت‏الله صالحی نجف‏آبادی»، محمدعلی کوشا، وبگاه اطلاع‏رسانی استاد کوشا، پاییز، 1395ش.
نشست «ارزش و جایگاه تحقیقات و پژوهش‏های حدیثی دوره معاصر»، مهدی غلامعلی، خبرگزاری حوزه، 18 آذر 1398ش.
نشست «ستیز با تحجر و غلو در عرصه دین»، محسن کدیور، وب‏گاه اطلاع‏رسانی استاد کوشا، 16/10/1396ش.
نشست علمی «تعامل حدیث و دانش‏های بشری» عبدالهادی مسعودی، وب‏گاه دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان، 25 آذر 1399ش.