دعائم الاسلام و روایات مخالف با مذهب امامیه

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ دکترای علوم و قرآن حدیث ، دانشگاه کاشان

2 دانشیار، عضو هیئت علمی دانشگاه قم

10.22034/hs.2023.50654.3315

چکیده

دعائم الاسلام، تألیف قاضی نعمان مغربی (د. 363ق) ـ برجسته‌ترین فقیه و محدث اسماعیلی ـ حاوی بیش از سه هزار روایت منسوب به اهل بیت علیهم السلام است. وجود برخی فروع ناسازگار با مذهب امامیه در این کتاب، از عواملی است که در کنار مرسل بودن روایات و انتساب مؤلف به مذهب اسماعیلیه، اعتبار کتاب را نزد دانشمندان امامیه پایین آورده است. به همین دلیل، شماری از فقها از استناد به روایات آن برای استدلالهای فقهی خودداری کرده‌اند. شناسایی روایات مخالف با مذهب امامیه در این کتاب، گامی در راستای تعامل صحیح با مجموعه‌ای متنوع از روایات فقهی اهل بیت علیهم السلام است که توجه به آنها در غنای معارف امامیه و گشودن برخی گره‌های فقهی مؤثر است. بررسی تطبیقی روایات دعائم الاسلام با منابع حدیثی امامیه، گواه همسویی و موافقت عمدۀ روایات آن با مذهب امامیه است. بر اساس پژوهش حاضر، در مجموع روایات این کتاب، کمتر از پنجاه حدیث مخالف با مذهب امامیه یافت شد که برای برخی از آنها در منابع روایی امامیه نظائری نیز یافت می‌شود. شواهد متعدد نشان می‌دهد عامل راهیابی این روایات به کتاب دعائم الاسلام، بهره گرفتن از منابع زیدیه در تألیف آن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الاعلام، خیرالدین زرکلی، بیروت: دار العلم للملایین، ۱۹۸۰م.
الاقتصار، نعمان بن محمد بن منصور (قاضی نعمان مغربی)، تحقیق: عارف تامر، بیروت: دار الاضواء، ۱۹۹۶م.
الأمالی (رأب الصدع)، احمد بن عیسی بن زید، تحقیق: علی بن اسماعیل بن عبد الله، بیروت: دار النفائس، بی‏تا.
الایضاح، نعمان بن محمد بن منصور (قاضی نعمان مغربی)، بیروت: مؤسسة الاعلمی، اول، ۱۴۲۸م.
بحار الانوار، محمدباقر بن محمدتقی (علامۀ مجلسی)، بیروت: مؤسسة الوفاء، دوم، ۱۴۰۳ق.
تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود عیاشی، تهران: المکتبة العلمیة الاسلامیة، ۱۳۸۰ق.
تهذیب الاحکام، محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، تحقیق: سید حسن موسوی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، سوم، ۱۳۶۴ش.
جواهر الکلام، محمد حسن نجفی، تحقیق: عباس قوچانی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، دوم، ۱۳۶۷ش.
خاتمة مستدرک الوسائل، حسین بن محمد‏تقی نوری، تحقیق: مؤسسة آل البیت:، قم: مؤسسة آل البیت:، اول، ۱۴۱۶ق.
دراسات فی المکاسب المحرمة، حسینعلی منتظری، قم: نشر تفکر، اول، ۱۴۱۵ق.
دعائم الاسلام، نعمان بن محمد بن منصور (قاضی نعمان مغربی)، تحقیق: آصف فیضی، قاهره: دار المعارف، ۱۳۸۳م.
رجال النجاشی (فهرسة أسماء مصنفی الشیعة)، احمد بن علی نجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق.
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، زین‏الدین بن علی (شهید ثانی)، قم: داوری، اول، ۱۴۱۰ق.
روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محمدتقی مجلسی، قم: مؤسسۀ فرهنگی اسلامی کوشانپور، ۱۴۰۶ق.
سنن ابن ماجة، محمد بن یزید ابن ماجة قزوینی، تحقیق: محمد فؤاد عبد‏الباقی، بیروت: دارالفکر، بی‏تا.
سنن الترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
شرح الأخبار فی فضائل ائمة الأطهار، نعمان بن محمد بن منصور (قاضی نعمان مغربی)، تحقیق: سید محمد حسینی جلالی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۱۴م.
صحیح البخاری، محمد بن إسماعیل بخاری، بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیسابوری، بیروت: دارالفکر، بی‏تا.
الفوائد الرجالیة، محمدمهدی بحر العلوم، تحقیق: محمدصادق بحر العلوم، قم: مکتبة الصادق، ۱۳۶۳ش.
«قاضی نعمان و فقه اسماعیلی»، اسماعیل پونا والا، در: تاریخ و اندیشه‏های اسماعیلی در سده‏های میانه، سرویراستاری: فرهاد دفتری، مترجم: فریدون بدره‏ای، تهران: فرزان روز، ۱۳۸۱ش.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق: علی‏اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة، سوم، ۱۳۶۳ش.
مجالس المؤمنین، قاضی سید نورالله شوشتری، تهران: کتابفروشی اسلامیة، ۱۳۶۵ش.
المحاسن، أحمد بن محمد بن خالد برقی، تصحیح: سید جلال‏الدین حسینی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۰ش.
مسند احمد، احمد بن حنبل، بیروت: دار صادر، بی‏تا.
مصباح الفقاهة فی المعاملات، ابوالقاسم خویی، قم: مکتبة الداوری، اول، بی‏تا.
المغنی، عبد الله بن احمد (ابن قدامه)، بیروت: دار الکتاب العربی، بی‏تا.
مفتاح الکرامة، سید محمد جواد حسینی، تحقیق: محمد باقر خالصی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۱۹ق.
مقابس الانوار، اسدالله کاظمی، تحقیق: سید محمدعلی بن محمد حسینی، تهران: بی‏جا، ۱۳۲۲ش.
مکتب‏ها و فرقه‏های اسلامی در سده‏های میانه، ویلفرد مادلونگ، مترجم: جواد قاسمی، مشهد: بنیاد پژوهش‏های آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ش.
من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، (شیخ صدوق)، تحقیق: علی‏اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، دوم، بی‏تا،.
وسائل الشیعة، محمد بن حسن عاملی (شیخ حر عاملی)، قم: مؤسسة آل البیت:، دوم، ۱۴۱۴ق.
«اعتبار‏سنجی حدیث در اندیشه قاضی نعمان مغربی»، سید حسین فلاح زاده ابرقوئی، حمیدرضا فهیمی تبار، محمدکاظم رحمان ستایش،  فصلنامۀ علوم حدیث، ۱۴۰۱ش، ش۱۰۴.
«مقدمۀ تحقیق الایضاح»، محمد کاظم رحمتی، در: میراث حدیث شیعه (دفتر دهم)، به کوشش: مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، قم: دارالحدیث، ۱۳۸۳ش.