معناشناسی توکل با تکیه بر خانواده احادیث توکل با هدف تبیین موضوع حکم فقهی- تربیتی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

موسسه اشراق و عرفان

10.22034/hs.2023.50718.3342

چکیده

آثار نوشتاری معاصر و پیشین درباره معنای توکل رویکردهای متفاوتی دارند که گاهی ذوق عرفانی و مشرب علمی نیز جهت خاصی به معنای ارائه‌شده از توکل داده و حتی گاهی از آن صرف نظر شده است؛ ولی معناشناسیِ توکل مبتنی بر نگاه به مجموعه آیات و روایات و منطبق با ضوابط استنباطیِ فقهی، در این آثار دیده نمی‌شود. این پژوهش با روش تحقیق کیفی متن‌محور در شاخه توصیفی-تحلیلی به تحلیل آیات و روایات برپایه روش تحلیل استنباط فقهی به شناخت توکل و مراتبش پرداخت. مطابق یافته‌ها توکل بر دوپایه ایمان و یقین استوار است؛ با تحقق آنها احساس نیاز به واگذاری امور به خدا در انسان پیدا می‌شود؛ سپس با واگذاری امور به خداوند متعال توکل تحقق می‌یابد. همچنین دریافتیم که توکل بر غیر خدا نهی شده است و متوکل‌علیه تنها بر خداوند متعال تعین دارد. همچنین مطابق یافته‌ها توکل سه مرتبه دارد: اول: توکل در ترک کسب و کار و توکل بر غیرخدا؛ دوم: توکل در مقام ترس و اضطراب؛ سوم: توکل در مقام اطمینان.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


إحیاء علوم الدین، محمد بن محمد غزالى ، بیروت: دار الکتاب العربی، [بی‌تا].
الأخلاق، عبدالله شُبّر، قم: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، ۱۳۷۴ش.
اصول الفقه، محمد رضا مظفر، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم‏، ۱۴۳۰ق.
الأمالی، محمد بن على بن بابویه (شیخ صدوق)، تهران: کتابچى‏، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
تاج العروس، محمد بن محمد مرتضى زبیدى، بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
تحف العقول عن آل الرسول، حسن بن على بن شعبه حرانى، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم‏، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوى، بیروت – قاهره - لندن: دار الکتب العلمیة - مرکز نشر آثار علامه مصطفوی‏، چاپ سوم، ۱۴۳۰ق.
تردید و توکل، سید ع‍ب‍دال‍ح‍س‍ی‍ن‌ دس‍ت‍غ‍ی‍ب، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۹۲ش.
التعلیقات على الشواهد الربوبیة، هادی بن مهدی سبزواری، مشهد: المرکز الجامعى للنشر، چاپ دوم، ۱۳۶۰ش.
التوکل (سبیله- ثمرته- حقیقته)، اح‍م‍د خ‍ل‍ی‍ل‌ ج‍م‍ع‍ه‌، دمشق- بیروت: الیمامه، ۱۴۲۰ق.
توکل از دیدگاه قرآن (بخشی از سخنرانی شهید ‌بهشتی)، سیدم‍ح‍م‍د ب‍ه‍ش‍ت‍ی، اصفهان: مسجد امام علی۷، بی‌تا.
ت‍وک‍ل‌ ب‍ه‌ خ‍دا: راه‍ی‌ ب‍ه‌ س‍وی‌ ح‍رمت‌ خود و س‍لام‍ت‌ روان، محمدصادق شجاعی، قم‌: م‍ؤس‍س‍ه آم‍وزش‍ی‌ و پ‍ژوه‍ش‍ی‌ ام‍ام‌ خ‍م‍ی‍ن‍ی‌‏، ۱۳۸۳ش.
ال‍ت‍وک‍ل‌- ت‍ی‍س‍ی‍ر ف‍ق‍ه‌ ال‍س‍ل‍وک‌ ف‍ی‌ ض‍وء القرآن‌ و ال‍س‍ن‍ة، ی‍وس‍ف ق‍رض‍اوی، ق‍اه‍ره: م‍ک‍ت‍بة وه‍به‌، ‌۱۹۹۵م.‎
توکل راهی به سوی آرامش، یدالله طاهری، قم: وثوق‏، ۱۳۹۰ش.
التوکل علی اللّٰه و الاخذ بالاسباب، احمد بن عبد الحلیم بن تیمیه، قاهره: الدار المصریة اللبنانیة، ۱۴۱۳ق.
‌توکل و آرامش، محمد شجاعی، تدوین: مرکز تنظیم و نشر آثار استاد محمد شجاعی، قم: محیی‏، ۱۳۹۸ش.
توکل و دلبستگی به خدا و نقش آن در تقویت روح و روان، ج‍ل‍ی‍ل ب‍اب‍اپ‍ورخ‍ی‍رال‍دی‍ن‌‌ و مهدی پروین‌زاده‌ لیلان، تهران: انتشارات استاد شهریار، ۱۳۹۷ش.
توکل و رابطه آن با توسل (تفسیر آیات ۱۲۰ تا ۱۲۳ سوره هود)، سیدم‍ح‍م‍د ض‍ی‍اءآب‍ادی‌، ته‍ران: بنیاد خیریه الزهرا۳ ب‍ه‍اران‌، ۱۳۸۴ش.
ت‍وک‍ل‌ و نقش آن‌ در اج‍ت‍م‍اع، سید ع‍ب‍دال‍ح‍س‍ی‍ن‌ دس‍ت‍غ‍ی‍ب‌، ی‍زد: کانون انتشارات جوادیه، بی‌تا.
توکل، رض‍ا رف‍ائ‍ی‌، مشهد: آستان قدس رضوی، ۱۳۹۸ش.
التوکل على اللّٰه U، عبد الله بن محمد بن ابی الدنیا، بیروت: دار البشائر الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
التوکل على اللّٰه فی القرآن الکریم: دراسة فی التفسیر الموضوعی، معتوقة بنت محمد حسن بن زید بن حسان الحسانی، عربستان سعودی: جامعة أم القرى، ۱۴۲۱ق.
جامع السعادات، مهدى بن ابى‏ذر نراقى، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم، بی‌تا.
الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، صدر المتألهین محمد بن ابراهیم صدر الدین شیرازی، بیروت: دار احیاء التراث‏، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
درسنامه فهم حدیث، عبدالهادی مسعودی، قم: سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، ۱۳۸۹ش.
دروس فی علم الأصول (الحلقة الثالثة)، محمد باقر صدر، قم: مجمع الفکر الاسلامی‏، ۱۴۲۳ق.
روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، حسین بن على ابوالفتوح رازى، مشهد مقدس: آستان قدس رضوى - بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى، ۱۴۰۸ق.
شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، روح الله الموسوی خمینى، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى=، چاپ بیستم، ۱۳۸۷ش.
شرح منازل السائرین خواجه عبد الله انصارى بر اساس شرح عبد الرزاق کاشانى، عبدالرزاق بن جلال‏الدین عبدالرزاق کاشى، ترجمه شیروانى، تهران: الزهرا۳، چاپ سوم، ۱۳۷۹ش.
الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهرى، بیروت: دار العلم للملایین، ۱۳۷۶ق.
الصحیفة السجادیة، امام على بن الحسین السجاد۷، قم: دفتر نشر الهادى‏، ۱۳۷۶ش.
الفتوحات المکیة، محی الدین بن عربی، چهار جلد، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
فرهنگ اصطلاحات اصول، مجتبى ملکى اصفهانى، قم، عالمه، ۱۳۷۹ش.
فقه تربیتی، علی‌رضا اعرافی، قم: مؤسسه اشراق و عرفان، ۱۳۹۱ش.
قاعدة فی الرد علی الغزالی فی التوکل، احمد بن عبد الحلیم بن تیمیه، ریاض: دار الصمیعی، ۱۴۱۶ق.
قرب الإسناد، عبد الله بن جعفر حمیرى، قم: مؤسسة آل البیت:، ۱۴۱۳ق.
کاربرد توکل در تحمل‌افزایی از دیدگاه قرآن، زینب پرهیزکار، تهران: گروه آموزشی مدرس- سنجش و دانش، ۱۳۹۸ش.
الکافی، محمد بن یعقوب الکلینى، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدى، قم: هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
مجمع البحرین، فخر الدین بن محمد طریحى، تهران: مرتضوی‏، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، محمد بن شاه مرتضى فیض کاشانى، قم: مؤسسة النشر الإسلامی وابسته به جامعة المدرسین، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین بن محمد تقى نورى، قم: مؤسسة آل البیت:، ۱۴۰۸ق.
معجم المصطلحات الأصولیة، محمد حسینی، بیروت: مؤسسة العارف للمطبوعات‏، ۱۴۱۵ق.
معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏، ۱۴۰۴ق.
معراج السعادة، احمد بن محمدمهدى نراقى، قم: مؤسسه انتشارات هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانى، بیروت: دار القلم‏، ۱۴۱۲ق.
منازل السائرین إلى الحق المبین لأبى إسماعیل الهروی، عبد الله بن محمد انصاری، به‌ شرح سلیمان بن على تلمسانى، قم: بیدار، ۱۳۷۱ش.
منازل السائرین لأبى اسماعیل عبدالله الأنصارى (شرح قاسانى)، عبدالرزاق بن جلال‏الدین عبدالرزاق کاشى، قم: بیدار، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
نقش و جایگاه توکل در زندگی از منظر قرآن و نهج‌البلاغه، اشرف شکوری عسگرآباد، تهران: گروه آموزشی مدرس‏- سنجش و دانش، ۱۳۹۸ش.
«نقش تشکیل خانواده حدیث در فهم حدیث» (پایان‌نامه)، نرگس قاسمی فیروزآبادی، قم، دانشگاه قم- دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۸۹ش.
«بررسی اکتساب توکل از منظر فقه الاخلاق»، علی‌رضا اعرافی، سید نقی موسوی و احسان خلیلی، مطالعات فقه تربیتی، ۱۳۹۸، ش۱۲، ص ۷۵ - ۹۴.
«بررسی مفهوم توکل و آثار آن بر زندگی اجتماعی انسان ها» مرضیه بهشتی، ریحانه نودهی، مشکو‌ة، ۱۳۹۶، ش۱۳۴، ص ۸۳ - ۱۰۰.
«تبیین ضرورت و چرایی توکل به خداوند متعال بر مبنای تحلیل محتوای آیات قرآن کریم» فتحیه فتاحی زاده، معصومه‌السادات سعیدی حسینی، محمد عترت دوست، آموزه‌های قرآنی، ۱۴۰۱، ش۳۶، ص ۱۴۳ - ۱۷۲.
«گسترش موضوع فقه نسبت به رفتارهای جوانحی»، علی‌رضا اعرافی؛ سید نقی موسوی، فقه (دفتر تبلیغات اسلامی)، ۱۳۹۰، دوره ۱۸، ش۷۰، ص ۸۷ - ۱۳۰.
«واکاوی معنای باب تفعل در واژه توکل با هدف تبیین موضوع حکم فقهی - اخلاقی - تربیتی» احسان خلیلی، علوم قرآن و حدیث (دانشگاه فردوسی مشهد)، آماده انتشار، ۱۴۰۲ق.