مذهب حفص بن غیاث نخعی؛ عامی یا شیعه؟ از روایت إبن إدریس تا نظریه شیخ طوسی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار پردیس فارابی دانشگاه تهران

10.22034/hs.2023.50640.3306

چکیده

عامی بودن حفص بن غیاث دیدگاهی مقبول نزد شیخ طوسی(460ق) است. مسئله اصلی این پژوهه تحلیل و ارزیابی روایت عبد الله بن إدریس (192ق) – از معاصران و راویان حفص بن غیاث- به مثابه نظریه رقیب شیخ طوسی است که با جمله «فوالله إنه[حفص] لشیعی وإن شریکا لشیعی» بر تشیّع حفص بن غیاث تاکید داشت. این پژوهش با استناد به شواهد و تحلیل های جریان شناسانه اثبات می‌کند گزارش ابن ادریس از تشیّع اعتدالی حفص بن غیاث استوار می نماید و قطعیت و فراگیری نظریه شیخ طوسی مخدوش است و عامی دانستن مذهب حفص بن غیاث در همه ادوار حیات وی نادرست می‌نماید. البته هر چند شیخ طوسی در کتاب رجال و الفهرست خود به عامی بودن حفص بن غیاث تصریح دارد ولی در کتاب العدة فی اصول الفقه با لحاظ مجموعه‌ای از شرایط, روایات حفص بن غیاث از ائمه شیعه را در فقه امامیه شایسته استناد -دانست و به نوعی به صحت و اعتبار احادیث حفص بن غیاث می‌گرود؛ از این رو از نظریه رجالی تا رویکرد فقهی شیخ طوسی تفاوت وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الأبواب (رجال الطوسی)، محمد طوسی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۵ق.
أخبار القضاة، محمد وکیع، بیروت: عالم الکتب، بی‏تا.
اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، محمد طوسی، قم: مؤسسة آل البیت:، ۱۴۰۴ق.
الاصابة، ابن حجر عسقلانی، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
أعیان الشیعة، محسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، بی‏تا .
الأمالی  (للمفید)، محمد مفید، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
الإمام أبو حنیفة و نسبته إلی القول بخلق القرآن و کتاب الحیل المنسوب الیه، سلیم، عمرو عبد العلیم، طنطا: دار الضیاء للنشر، ۲۰۰۷م.
انساب الأشراف، احمد بلاذری، بیروت: دار الفکر، بی‏تا.
الأنساب، عبدالکریم سمعانی، بیروت: دار الجنان، ۱۹۸۸م.
بلوغ الأمانی فی سیرة الإمام محمد بن الحسن الشیبانی، محمدزاهد کوثری، قاهره: مکتبة الأزهریة للتراث، ۱۴۱۸ق.
بوم‏شناسی تاریخی جریان‏های فکری اصحاب ائمه با تأکید بر دو مفهوم امامت و عقل، محمد علی چلونگر و دیگران، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۷ش.
پژوهشی در علم رجال، اکبر ترابی شهر رضایی، قم: پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۷ش.
تاریخ ابن معین، یحیی بن معین الدوری، بیروت: دار القلم، بی‏تا.
تاریخ ابن معین، یحیی بن معین دارمی، دمشق: دار المأمون للتراث، بی‏تا.
تاریخ أسماء الثقات، عمر بن شاهین، تونس: الدار السلفیة، ۱۹۸۴م.
تاریخ الاسلام، محمد ذهبی، بیروت: دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ ق .
التاریخ الصغیر، محمد بخاری، بیروت: دار المعرفة، ۱۴۰۶ق.
التاریخ الکبیر، محمد بخاری، ترکیا: المکتبة الإسلامیة، بی‏تا.
تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
تاریخ دمشق، ابن عساکر، بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
تاریخ مدرسة فقهیة الانتشار المبکّر للمذهب الحنفی، نوریت تسافریر، ترجمه: محمد خالد دراج و محمود محمد المراغی، بیروت: ابداع، ۲۰۱۷م.
تذکرة الحفاظ، محمد ذهبی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‏تا.
التعدیل و التجریح، ابن أیوب باجی، سلیمان، مراکش: وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، بی‏تا.
تهذیب التهذیب، ابن حجر عسقلانی، بیروت: دار الفکر، ۱۹۸۴م .
تهذیب الکمال، یوسف مزّی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۵ق.
جانشینی محمد۹: بررسی خلافت اولیه، ویلفرد مادلونگ، مشهد، بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۶ش.
الجرح و التعدیل، ابن أبی حاتم رازی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۷۱ق.
الحیل الفقهیة: ضوابطها و تطبیقاتها علی الاحوال الشخصیة، صالح بوبسیش، ریاض، ۱۴۲۶ق.
الخصال، محمد صدوق، قم: جماعة المدرسین، ۱۳۶۲ش.
دولت امویان، طقوش، محمد سهیل، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۴۰۰ش.
الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ طهرانی، بیروت: دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
رجال الشیعة فی أسانید السنة، طبسی، محمد جعفر، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۲۰ق.
رجال النجاشی، أحمد نجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
الرسائل التسع، جعفر حلی، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی، ۱۴۱۳ق.
سنن ابی داود، سلیمان سجستانی، بیروت: دار الفکر، ۱۹۹۰م.
سنن الترمذی، محمد ترمذی، بیروت: دار الفکر، ۱۹۸۳م .
سنن الدار القطنی، علی دار قطنی، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۹۹۶م.
السنن الکبری، أحمد بیهقی، بیروت: دار الفکر، بی‏تا.
السنن الکبری، احمد نسائی، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۱م.
السنن، محمد ابن ماجه، بیروت: دارالفکر، بی‏تا.
سیر اعلام النبلاء، ذهبی، بیروت: مؤسّسه رسالة، ۱۴۱۴ق.
صحیح مسلم، مسلم نیشابوری، بیروت: دار الفکر، بی‏تا.
ضعفاء العقیلی، عقیلی، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
الضعفاء و المتروکین، احمد نسائی، بیروت: دار المعرفة، ۱۹۸۶م.
الضعفاء، محمد بخاری، بیروت: دار المعرفة، ۱۴۰۶ق.
الطبقات الکبری، إبن سعد، بیروت: دار صادر، بی‏تا.
طبقات خلیفة، خلیفة بن خیاط عصفری، بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
العبر فی خبر من غبر، محمد ذهبی، کویت: دار الکتب المصریة، ۱۹۶۱م.
عدة الأصول (ط. ج)، محمد طوسی، قم: ستاره، ۱۴۱۷ق.
علل الشرائع، محمد صدوق، نجف: المکتبة الحیدریة، ۱۹۶۶م.
العلل و معرفة الرجال، احمد بن حنبل، الریاض: دار الخانی، ۱۴۰۸ق.
الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق۷، عبد الحسین شبستری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.
فتح الباری، احمد عسقلانی، بیروت: دار الفکر، ۱۳۷۹ق.
فقه ابن الماجشون: جمع و دراسة، عبد اللطیف بو عبدلاوی، بیروت: دار الکتب العلمیه، بی‏تا.
الفهرست، إبن ندیم، تهران: مطبعة جامعة، ۱۳۹۱ق.
الفهرست، محمد طوسی، قم: مؤسّسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
الکاشف فی معرفة من له روایة فی کتب الستة، محمد ذهبی، جدة: دار القبلة للثقافة الاسلامیة، ۱۹۹۲م .
الکافی، محمد کلینی، قم: دار الحدیث، ۱۳۸۷ش.
الکامل فی ضعفاء الرجال، عبدالله جرجانی، بیروت: دار الفکر، ۱۹۹۸م.
کتاب الأصل المعروف بالمبسوط، محمد شیبانی، بیروت: عالم الکتب،۱۹۹۰م.
کتاب الحیل، محمد شیبانی، تحقیق: یوزوف شاخت، آلمان: لایبزیک، ۱۹۳۰م.
الکنی و الألقاب، شیخ عباس قمی، تهران: مکتبة الصدر، بی‏تا.
لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، بیروت: منشورات اعلمی، ۱۹۷۱م.
المجروحین، ابن حبان، مکه: دار الباز، بی‏تا.
المحلی، ابن حزم، بیروت: دارالفکر، بی‏تا.
المراجعات، عبدالحسین شرف الدین، بیروت: بی‏نا، ۱۴۰۲ق.
المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیسابوری، بیروت: دار المعرفة، بی‏تا.
مسند احمد، احمد ابن حنبل، بیروت: دار صادر، بی‏تا.
مشاهیر علماء الأمصار، ابن حبان، المنصوره: دار الوفاء، ۱۴۱۱ق.
المصنّف، ابن أبی شیبة، بیروت: دار الفکر، ۱۹۸۹م.
المعارف، ‏عبدالله دینوری (ابن قتیبة)، قاهرة: دار المعارف، ۱۳۸۸ق.
معانی الاخبار، محمد صدوق، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
المعجم الصغیر، سلیمان طبرانی، بیروت: دار الکتب العلمیه، بی‏تا.
المعجم الکبیر، سلیمان طبرانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خوئی، بی‏جا، بی‏نا، ۱۴۱۳ق.
معجم ما استعجم، عبدالله بکری اندلسی، بیروت: عالم الکتب، ۱۹۸۳م.
معرفة الثقات، احمد عجلی، مدینة: مکتبة الدار، ۱۹۸۵م.
معرفة السنن و الآثار، أحمد بیهقی، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‏تا.
معرفة علوم الحدیث، حاکم نیسابوری، بیروت: دار الآفاق الحدیث، ۱۹۸۰م.
مقدمه فتح الباری، ابن حجر عسقلانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۹۸م.
ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محمد باقر مجلسی، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی، ۱۴۰۶ق.
الملل و النحل، محمد شهرستانی، بیروت: دار المعرفه، بی‏تا.
مناقب الامام الامیر المؤمنین، محمد کوفی، قم: مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
المنخول، ابو حامد غزالی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۹ق.
موسوعة المصطفی و العترة، حسین شاکری، قم: الهادی، ۱۴۱۷ق.
موسوعة تراجم قضاة بغداد: الخلافة العباسیة، إبراهیم عبد الغنی الدروبی، دمشق: دار الوثائق، ۲۰۰۹ م.
موسوعة طبقات الفقهاء، جعفر سبحانی،  قم: مؤسسة الإمام الصادق۷، ۱۴۱۸ق.
میزان الاعتدال، محمد ذهبی، بیروت: دار المعرفة، ۱۹۶۳م.
النکت علی کتاب ابن صلاح، ابن حجر عسقلانی، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۹۹۴م.
«جایگاه بزرگان قبیله نخع در علوم و فرهنگ اسلامی در دو قرن نخست هجری (با رویکرد به خدمات رجال نخع به تشیع و اهل‏بیت:)»، مریم سعیدیان جزی، مجله ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه شهرکرد)» بهار و تابستان ۱۳۸۸، شماره ۱۲ و ۱۳.
«کاوشی در چگونگی عمل شیعیان به فقه تا پیش از امام باقر۷»، مرتضی عادلی، قاسم جوادی، پژوهش‏نامه مذاهب اسلامی، سال چهارم، شماره هفتم، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش،
«نقش قبیله نخع در تاریخ اسلام در قرن نخست هجری»، مریم سعیدیان جزی، اصغر منتظر القائم، فصلنامه شیعه‏شناسی، ش ۲۲، تابستان ۱۳۷۸ش.