واکاوی انتقادی روایات «حبس النساء» با رویکرد تحلیل گفتمانی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تخصصی علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 عضو هیات علمی و دانشیار دانشگاه قم

10.22034/hs.2023.50728.3348

چکیده

روایات در باره زنان در دوران تدوین و نشر، فراز و فرودهای بسیاری را پیموده است که در نیمه قرن اول با حضور زنان آغاز لکن در قرون بعدی به سمت خانهنشینی آنان پیش رفت. در متون روایی مجموعهای از روایات وجود دارد که به حبس زنان دستور میدهد و علت را درخلقت زنان از مردان و عورت بودنشان ؛ می داند. بنابراین امر به خانهنشینی آنان شده است، بررسی روایات یادشده، از باب کشف حقیقت و ارائه تصویر مناسب زن در اسلام ضروری است؛ نوشتار حاضر به روش توصیفی _ تحلیلی و با رویکرد تحلیل گفتمان درصدد نقد و بررسی روایات فوق است. در بررسی این روایات، با دو برداشت کلی مواجه شدیم. برداشت اول : برداشت عرفی و مشهور می باشد که شارحان حدیث این دسته از روایات را حمل بر حبس زنان کرده اند که به علت اختلاف در ارزیابی اسناد و عدم سازگاری با قرآن و سیره نبوی،منعکس کننده گفتمان اسلامی نبوده و تحت تاثیر فرهنگ زمانه که متاثر از منش حاکمیت و فرهنگ یهود بود، صادر شده است.برداشت دوم نظر مبتنی بر برخی قرائن متنی است که این روایات را حمل بر تسریع در ازدواج زنان کرده و راه برون رفت از اشکالات فوق است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم، مترجم: آیة الله مکارم شیرازی.
آداب ازدواج و زندگی خانوادگی، محمد امینی گلستان، قم: انتشارات سپهر آذین، بی‏تا.
اختیار معرفة الرجال (مع تعلیقات میر داماد الاسترآبادی)، محمد بن عمرکشی، محقق/ مصحح: مهدی رجایی، قم: مؤسسة آل‏البیت:، ۱۳۶۳ش.
الاربعون الزاهرة المنسوبة إلی العترة الطاهرة (منتخب الأشعثیات)، محمد بن محمد بن‏جزری، محقق: محمدجواد نورمحمدی، بی‏جا، بی‏تا.
الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، أبوعمر یوسف ‏بن ‏عبدالله قرطبی، محقق: علی‏محمد بجاوی، بیروت: دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
أسد الغابة فی معرفة الصحابة، عزالدین ابن‏‏اثیر، محقق: علی ‏محمد معوض، عادل أحمد عبدالموجود، تهران: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
أصول علم الرجال بین النظریة و التطبیق،مسلم داوری، بی‏جا، ۱۴۱۶ق.
اضواء علی السنة المحمدیة أو دفاع عن الحدیث، محمود أبوریه‏، ‏قم: مؤسسه انصاریان، ۱۴۱۶ق.
إقبال الأعمال، علی بن موسی سید بن طاووس، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
الام، محمد بن ادریس شافعی، بیروت: دارالمعرفه، ۱۴۱۰ق.
أنساب الأشراف، أحمد بن یحیی بلاذری، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
تاج العروس من جواهر القاموس، مرتضی زبیدی، بیروت: دارالفکر، بی‏تا.
تاریخ المدینة المنورة، ابوزید ابن‏شبه، محقق: فهیم محمد شلتوت، بیروت: دارالفکر، ۱۳۹۹ق.
تاریخ بغداد، أبوبکر أحمد بن علی خطیب بغدادی، محقق: بشار عواد معروف، بیروت: دارالغرب الإسلامی، ۱۴۲۲ق.
ترجمه تفسیر المیزان، محمدحسین طباطبایی، مترجم: محمدباقر موسوی، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ سیزدهم،۱۳۸۰ش.
تفسیر اثنی‏عشری، حسین شاه‏عبدالعظیمی، تهران: میقات، بی‏تا.
تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، قم: دارالکتب الاسلامیه، چاپ هشتم، ۱۳۸۷ش.
جامع احادیث الشیعه، سید حسین بروجردی، مؤلف: شیخ إسماعیل معزی ملایری، قم: انتشارات الصحف، ۱۳۷۳ش.
الجعفریات (الاشعثیات)، محمد بن اشعث کوفی، تهران: مکتبة نینوی الحدیثة‏، بی‏تا.
جمهرة اللغة، أبوبکر محمد بن حسن ابن درید، محقق: رمزی منیر بعلبکی، بیروت: دارالعلم الملایین، ۱۹۸۷م.
الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة،یوسف بحرانی، محقق: محمدتقی إیروانی، قم: مؤسسة نشر اسلامی، بی‏تا.
حقوق و تکالیف زوجین و مقایسه تطبیقی متون مذهبی از قرآن و کلام اهل بیت:، منصوره وطنی، قم: انتشارات زائر، بی‏تا.
خلاصة الاقوال، حسن بن یوسف حلی، محقق: محمدصادق بحرالعلوم، قم: الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق.
الذریعة إلی تصانیف الشیعة، آقابزرگ محمدحسن تهرانی، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
روش عملیاتی تحلیل گفتمان،حسن بشیر، تهران: سروش، ۱۳۹۹ش.
زن و فرهنگ دینی، مهدی مهریزی، تهران: هستی‏نما، ۱۳۸۴ش.
سبک زندگی اسلامی از منظر اهل بیت:، محمد جعفریان، قم: انتشارات مجمع ذخائر اسلامی، بی‏تا.
السیرة النبویه، عبدالملک بن هشام، بیروت: دارالمعرفه، بی‏تا.
شخصیت و حقوق زن در اسلام، مهدی مهریزی، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
شرح صحیح البخاری لابن بطال، أبوالحسن علی بن خلف ابن بطال، تحقیق: أبوتمیم یاسر بن إبراهیم، ریاض: مکتبة الرشد، ۱۴۲۳ق.
شناخت‏نامه حدیث، محمدی ری شهری، قم: انتشارات دارالحدیث، ۱۳۹۷ش.
صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، محقق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، بیروت: دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
علل الشرائع، محمد بن علی صدوق، نجف: المکتبة الحیدریة، بی‏تا.
فتح الباری شرح صحیح البخاری، أحمد بن  علی عسقلانی، بیروت: دارالمعرفه، ۱۳۷۹ق.
فتوح البلدان، أحمد بن یحیی بلاذری، محقق: صلاح الدین منجد، قاهره: مکتبة النهضة المصریة، بی‏تا.
فهرست کتب الشیعه و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الاصول، محمد بن حسن طوسی، محقق: عبدالعزیز طباطبائی، قم: مکتبه المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ق.
قاموس الرجال، محمد تقی شوشتری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی، حسن بشیر، تهران: فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۵ش.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، محقق/ مصحح:‏ علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
الکامل فی التاریخ، عزالدین ابن اثیر، بیروت: دارصادر، ۱۳۸۵ق.
کتاب العین، خلیل بن أحمد فراهیدی، محقق: مهدی مخزومی، إبراهیم سامرائی، قم: دار و مکتبة الهلال، بی‏تا.
کتاب المؤمنات، ابومعاش، سعید، بی‏جا، بی‏تا.
کتاب مقدس (ترجمه فارسی)، عهد عتیق و عهد جدید، لندن: دارالسلطنه، ۱۹۳۵م.
کتاب نکاح (تقریرات درس حضرت آیة الله شبیری زنجانی)، موسی شبیری‏زنجانی،قم: مؤسسه پژوهشی رأی‏پرداز، ۱۳۸۳ش.
لسان المیزان، أحمد بن علی عسقلانی، محقق: عبدالفتاح أبوغدة، بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، ۲۰۰۲م.
مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر مجلسی، محقق و مصصح: محسن حسینی امینی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، بی‏تا.
مرآة الکمال لمن رام درک مصالح الاعمال، عبدالله مامقانی، بیروت: دارالامیره، ۱۴۲۶ق.
المصنف، عبد الرزاق صنعانی، هند: مجلس علمی، ۱۴۰۳ق.
المعجم الکبیر، سلیمان بن أحمد طبرانی، محقق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، قاهره: مکتبة ابن‏تیمیة، چاپ سوم، بی‏تا.
معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خویی، قم: مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‏تا.
معجم مقائیس اللغه، أبوالحسین أحمد بن فارس، محقق: عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دارالفکر، ۱۳۹۹ق.
المغازی، محمد بن عمر واقدی، قم: اعلمی، بی‏تا.
المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، محقق: صفوان عدنان داودی، دمشق: دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی صدوق، مصحح: علی اکبر غفاری، تهران: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
الوافی، محمد محسن فیض کاشانی، اصفهان: کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی۷‏، ۱۴۰۶ق.
وسائل الشیعه، محمد بن حسن حرعاملی، قم: مؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث، بی‏تا.
یادداشت‏های استادمطهری، مرتضی مطهری، تهران: صدرا، ۱۳۷۸ش.
«تاریخ‏گذاری روایات إذا کانت ... امورکم الی نسائکم فبطن الارض خیر من ظهرها بر مبنای تحلیل اسناد و متن»، محمدکاظم رحمان‏ستایش؛ معصومه ریعان، علوم حدیث، ۱۳۹۵ش، ش۸۱، ص۲۵-۵۰.
«تأملی بر نظریه خانه‏نشینی زن در فقه اسلامی»، فرج‏اله هدایت‏نیا، مطالعات راهبردی زنان، تابستان ۱۳۹۶ش، سال نوزدهم، شماره ۵۹.
«تحلیل گفتمان چیست؟»، احمد یحیایی ایله‏ای، نخستین نشریه بین‏المللی روابط عمومی، علمی و آموزشی، بی‏تا.
«حبس خانگی از منظر قرآن کریم و روایات فقه اسلامی»، محمدعلی حاجی ده‏آبادی و احمد فصیحی، مجله قرآن فقه و حقوق اسلامی، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش، شماره ۱۴.
«دلالت‏های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آراء نواندیشان معاصر پیرامون آن»، لیلا ابراهیمی؛ حسین بستان؛ مهدی درستی، مطالعات علوم قرآن، تابستان ۱۴۰۱ش، شماره ۱۲.
«روایت عی و العورة و وجوب حجاب شرعی تا قرن پنجم»، ناهید طیبی و نعمت اله صفری و مهدی مهریزی، پژوهشنامه علوم حدیثی تطبیقی، ۱۴۰۰ش، سال هشتم، شماره ۱۴.
«زن از دیدگاه ارسطو»، مهناز چراغی، پنجمین همایش ملی مدیریت و علوم انسانی در ایران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۷ش.
«نگاهی اجمالی به روش تحلیل گفتمان»، مجیدرضاکریمی و همکاران،کنفرانس ملی دستاوردهای نوین جهان در تعلیم و تربیت، روان‏شناسی حقوق و مطالعات فرهنگی - اجتماعی، ۱۳۹۷ش.