تبارشناسی نامه‌های امیرالمؤمنین«ع» به ابن‌عباس به روش نقد متن

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل البیت، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان

10.22034/hs.2023.50768.3367

چکیده

بخش زیادی از روایات منسوب به امیرالمؤمنین«ع» به نامه‌ها و مکاتبات ایشان اختصاص دارد. قالب روایی نامه به دلیل مکتوب بودنش اندکی با سایر قالب‌های روایی متفاوت است و گمان می‌رود کمتر در معرض تغییر و تحریف قرار گرفته باشد، اما تبارشناسی و پیگیری سرگذشت تاریخی نامه‌ها نشان می‌دهد که این گونۀ روایی نیز دستخوش تغییراتی شده است. در این مقاله نامه‌های امیرالمؤمنین به ابن‌عباس با استفاده از روش نقد متن که از رهگذر تشخیص تغییرات و افزوده‌ها و تفاوت گزارش‌های مختلف یک روایت انجام‌پذیر است، تبارشناسی شده است. براین‌اساس مجموعه نامه‌های امام به ابن‌عباس از منابع گوناگون گردآوری و نسبت آن با مبدأ صدور سنجیده شد. برای این منظور معیارهایی مثل تعداد منابع روایت‌کننده و میزان اختلاف این منابع در نقل یک نامه گزینش و متن نامه‌ها از صافی این معیارها گذارنیده شد. حاصل کار دسته‌بندی این مجموعه نامه در سه رده با تفاوت در میزان اصالت و اعتبار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الإبانة عن ‏شریعة الفرقة الناجیه‏ و مجانبه ‏الفرق‏ المذمومه، ابوعبدالله عبیدالله ‏بن ‏محمد بن‏بطه، ریاض: دارالرایه، ۱۴۱۵ق.
اخبار الطوال، ابوحنیفه احمد بن ‏داود دینوری، قاهره: داراحیاء الکتب ‏العربی، ۱۹۶۰م.
اخبار الطوال، ابوحنیفه احمد بن ‏داود دینوری، قم: منشورات ‏الرضی، ۱۳۶۸ش.
اختیار معرفة الرجال، محمد بن ‏عمر کشی، قم: مؤسسه آل‏البیت:، بی‏تا.
ادب ‏الدنیا‏ و ‏الدین، ابوالحسن علی‏ بن ‏محمد ماوردی، بی‏جا، دارمکتبة الحیاه، ۱۹۸۶م.
اعجاز القرآن، ابوبکر محمد بن‏طیب باقلانی، مصر: دارالمعارف، ۱۹۹۷م.
الامالی، ابوعلی قالی، مصر: دارالکتب ‏المصریه، ۱۳۴۴ق.
الامالی، محمد بن ‏حسن طوسی، قم: دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
الامامة و السیاسه، ابومحمد عبدالله ‏بن‏ مسلم ‏بن ‏قتیبه دینوری، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۰ق.
الامامة و السیاسه، ابومحمد عبدالله‏ بن ‏مسلم ‏بن ‏قتیبه دینوری، بیروت: دارالکتب ‏العلمیه، ۱۹۹۷م.
انساب‏ الاشراف، احمد بن‏ یحیی بلاذری، تحقیق: محمد باقر المحمودی، بیروت: مؤسسة‏ الأعلمی‏للمطبوعات، ۱۹۷۴م.
بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت: داراحیاء التراث ‏العربی، ۱۴۰۳ق.
البدایة و النهایه، اسماعیل ‏بن ‏عمر بن ‏کثیر دمشقی، تحقیق: علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث ‏العربی، ۱۴۰۸ق.
البصائر و الذخائر، ابوحیان توحیدی، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۸ق.
تاریخ ‏الأمم‏ و الملوک، أبوجعفر محمد بن‏جریر طبری، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث‏، ۱۹۶۷م.
تاریخ الیعقوبی، احمد بن‏ ابی‏یعقوب یعقوبی، بیروت: دار صادر، بی‏تا.
تاریخ‏ دمشق، ابوالقاسم علی ‏بن‏ حسن الشهیر بابن‏عساکر، تحقیق: عمر بن ‏غرامة العمری، بیروت: دارالفکر، ۱۹۹۵م.
تحف‏ العقول، ابن‏شعبه حسن ‏بن علی‏حرّانی، تصحیح: علی‏اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق.
تذکرة الخواص، یوسف ‏بن‏ فرغلی الشهیر بسبط ابن‏جوزی، بی‏جا، بی‏تا.
تمام ‏نهج ‏البلاغه، سید صادق موسوی، تهران: مؤسسه امام صاحب‏الزمان، ۱۳۷۶ش.
التمحیص، ابن‏همام اسکافی، قم: مدرسه الامام‏المهدی، ۱۴۰۴ق.
جواهر المطالب ‏فی‏ مناقب ‏الإمام ‏علی، شمس‏الدین‏ ابی‏البرکات محمد بن ‏احمد دمشقی باعونی، بی‏جا، مجمع‏ احیاء الثقافه ‏الاسلامیه، ۱۴۱۵ق.
الخصال، محمد بن ‏علی ‏بن‏ بابویه، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
ربیع‏ الابرار و ‏نصوص‏ الاخبار، محمود بن‏ عمر زمخشری، بیروت: مؤسسه‏الاعلمی، ۱۴۱۲ق.
شرح نهج ‏البلاغه، عزالدین ابوحامد ابن ‏ابی‏الحدید، تصحیح": محمدابوالفضل ابراهیم، قم: کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۳۳۷ش.
شرح نهج‏ البلاغه، میثم‏ بن ‏علی ‏بن ‏میثم بحرانی، بی‏جا، دفتر نشر الکتاب، ۱۳۶۲ش.
الصناعتین، ابوهلال عسکری، بیروت: المکتبة‏العنصریه، ۱۴۱۹ق.
الطراز ‏لأسرار‏ البلاغة ‏و علوم ‏حقائق ‏الإعجاز، حسینی علوی، بیروت: المکتبةالعنصریه، ۱۴۲۳ق.
العقد الفرید، ابوعمر شهاب‏الدین الشهیر بابن‏عبدربه، بیروت: دار‏الکتب‏العلمیه، ۱۴۰۴.
عیون‏ الاخبار، ابومحمد عبدالله ‏بن ‏مسلم ‏بن ‏قتیبه دینوری، بیروت: دارالکتب‏العلمیه، ۱۴۱۸ق.
الغارات، ابواسحاق ثقفی، تحقیق: جلال‏الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ش.
غرر الحکم ‏و درر الکلم، عبدالواحد بن ‏محمد تمیمی آمدی، قم: دارالکتاب‏الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
الفتوح، ابومحمد احمد بن ‏اعثم، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالأضوا، ۱۴۱۱ق.
الکافی، محمد بن‏ یعقوب کلینی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
الکامل ‏فی ‏التاریخ، عزالدین ابوالحسن الشهیر بابن‏اثیر، بیروت: دار صادر، ۱۹۶۵م.
الکامل‏ فی‏ التاریخ، عزالدین ابوالحسن الشهیر بابن‏اثیر، بیروت: دارالکتاب‏العربی، ۱۴۱۷ق.
کمال ‏الدین، محمد بن ‏علی ‏بن ‏بابویه، تهران: اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
کنز العمال، علی ‏بن ‏حسام‏الدین متقی هندی، بیروت: مؤسسةالرسالة، ۱۴۰۱ق.
لسان‏ العرب، محمد بن مکرم ‏بن ‏منظور، بیروت: دار صادر، ۱۴۱۴ق.
مجمع ‏البحرین، فخرالدین ‏بن ‏محمد طریحی، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، تهران: مرتضوی، ۱۳۷۵ش.
مجمع‏الامثال، ابوالفضل احمد میدانی، بیروت: دار المعرفه، بی‏تا.
المحاسن‏ و ‏المساوی، ابراهیم ‏بن‏ محمد بیهقی، بی‏جا، بی‏تا.
مشکاة الانوار فی ‏غرر الأخبار، علی ‏بن ‏حسن طبرسی، نجف": المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
مصباح‏‏ البلاغة فی ‏‏مشکاة الصیاغه، سید حسن میرجهانی طباطبایی، بی‏جا، ۱۳۴۶ق.
مناقب ‏آل ‏ابی‏طالب، محمد بن‏ علی‏ بن‏ شهرآشوب، قم: علامه، ۱۳۷۹ق.
المنتظم ‏فی ‏تاریخ ‏الامم ‏و‏ الملوک، ابوالفرج ابن‏جوزی، بیروت: دارالکتب‏العلمیه، ۱۴۱۲ق.
منهاج ‏البراعه ‏فی ‏شرح نهج ‏البلاغه، میرزا حبیب‏الله هاشمی خوئی، تصحیح: سید ابراهیم میانجی، تهران: المکتبة الاسلامیه، ۱۳۵۸ش.
نثر الدر، ابوسعد آوی، بیروت: دار‏الکتب‏العلمیه، ۱۴۲۴ق.
نزهة الناظر و تنبیه‏ الخاطر، حسین ‏بن ‏محمد حلوانی، قم: مدرسه الامام‏المهدی، ۱۴۰۸ق.
النهایه‏ فی ‏غریب ‏الحدیث ‏و ‏الاثر، عزالدین ابوالحسن الشهیر بابن‏اثیر، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.
النهایه ‏فی‏ غریب‏ الحدیث‏ و ‏الاثر، عزالدین ابوالحسن الشهیر بابن‏اثیر، بیروت: المکتبه ‏العلمیه، ۱۳۹۹ق.
نهج ‏البلاغه، محمد بن‏حسین شریف الرضی، تصحیح: عزیزالله عطاردی، تهران: بنیاد نهج ‏البلاغه، ۱۳۷۲ش.
نهج‏‏ السعاده فی‏‏مستدرک ‏‏نهج ‏البلاغه، محمدباقر محمودی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۶ش.
وقعة صفین، نصر بن ‏مزاحم، قم: مکتبة المرعشی ‏النجفی، ۱۴۰۴ق.
«دفاع از اصالت ادعیه: مطالعۀ موردی دعای عرفه»، فرهنگ مهروش، دوفصلنامه علمی - پژوهشی حدیث‏پژوهی، ۱۳۹۲، شماره دهم.