راهکارهای بازشناسی دو «علی بن حَسّان» در اسناد احادیث

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 حوزه علمیه قم

2 مؤسسه معارف اهل بیت ع

10.22034/hs.2023.50732.3350

چکیده

با واکاوی میراث کهن حدیثی و رجالی شیعه، با دو راوی با نام «علی بن حَسّان» مواجهیم: «علی بن حَسّان هاشمی» و «علی بن حَسّان واسطی»؛ یکی با یادکردی ویژه چون: «ثقةٌ ثقةٌ » مورد اعتماد قلمداد شده و دیگری با یادکردهای مخرّبی چون: «ضعیفٌ جدّاً» و «غالٍ»، روایاتش نپذیرفتنی اعلام شده است. این پدیده، تمییز و جداسازی مصادیق این عنوان مشترک را در اسناد حدیث، بر پایه راهکارهای اطمینان‌بخش، ضروری می‌نماید. برای این منظور، پس از اثبات تعدّد این دو راوی (برخلاف نگره شیخ صدوق)، با بهره‌گیری از منابع رجالی، فهرستی و نیز اسناد احادیث، به گردآوری راهکارهای تمییز مشترکات پرداخته شد. از آنجایی که هر دو علی بن حسّان در طبقه‌ای تقریبا مشترک قرار دارند و نمی‌توان تنها بر پایه تخمین محدوده زندگی، به بازشناسی طبقه روایی ایشان پرداخت، طبقه‌شناخت دقیق دو راوی بر پایه ارتباط با ائمه علیهم السلام و توجه به مشایخ و روایت‌گران ایشان، در دستور کار بعدی این نوشتار قرار گرفته است. حل اسناد مشکل برخی کتب حدیثی، که پیاده‌سازی راهکارهای گردآوری‌شده را با درنگ بیشتری روبرو می‌سازد، آخرین بخش از مقاله را به خود اختصاص داده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الأمالی، محمد بن على بن بابویه (شیخ صدوق)، تهران: کتابچى، ششم، ۱۳۷۶ش.
الإمامة و التبصرة من الحیرة، على بن حسین‏ ابن بابویه، قم: مدرسة الإمام المهدى4‏، اول، ۱۴۰۴ق.
بازشناسی منابع اصلی رجالی شیعه، محمدرضا جدیدی نژاد و محمدکاظم رحمان‌ستایش، قم: دارالحدیث، اول ۱۳۸۴ش.
بصائر الدرجات، محمد بن حسن صفار، تحقیق: محسن بن علی کوچه باغی، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، دوم، ۱۴۰۴ق.
تفسیر فرات الکوفی‏، فرات بن ابراهیم‏ کوفی، تحقیق: محمد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی‏، اول، ۱۴۱۰ق.
التوحید، محمد بن على بن بابویه (شیخ صدوق)، تحقیق: هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین‏، اول، ۱۳۹۸ق.
رجال البرقی، احمد بن عبدالله بن احمد البرقی، تحقیق: حیدر البغدادی، قم: مؤسسة الامام الصادق ع، ۱۴۳۳ق.
رجال الطوسی، محمد بن الحسن الطوسی، تحقیق: قیومی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، سوم، ۱۳۷۳ش.
رجال الکشّی (اختیارمعرفة الرجال)، محمد بن عمر بن عبدالعزیز الکشّی (تلخیص: محمد بن الحسن الطوسی)، تصحیح و تعلیق: میرداماد استرآبادی،تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۴ق.
رجال النجاشی، احمد بن علی النجاشی، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ششم، ۱۳۶۵ش.
الرجال، احمد بن الحسین بن عبیدالله الغضائری، تحقیق: سیدمحمدرضا حسینی جلالی، قم: دار الحدیث، ۱۴۲۲ق.
رسالة ابی‌غالب الزراری، احمد بن محمد أبوغالب زرارى، تحقیق: سید محمد رضا حسینی، قم: مرکز البحوث و التحقیقات الإسلامیة، اول، ۱۳۶۹ش.
الفهرست، محمد بن الحسن الطوسی، قم: جامعه مدرسین ،۱۴۱۷ق.
فلاح السائل و نجاح المسائل‏، علی بن موسی ابن طاووس، قم: بوستان کتاب‏، اول، ۱۴۰۶ق.
الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تصحیح: علی اکبرغفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق.
کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف اشرف: دار المرتضویه، ۱۳۵۶ش.
کتاب المزار، مناسک المزار، محمد بن محمد مفید، تحقیق: محمد باقر ابطحی، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، اول، ۱۴۱۳ق.
المزار الکبیر، محمد بن جعفر ابن مشهدی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، اول، ۱۴۱۹ق.
من لایحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه الصدوق، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، دوم، ۱۴۱۳ق.
«بازخوانی تضعیفات علی بن حسّان هاشمی در پرتو بازیابی کتاب تفسیر باطن وی»، پایان‌نامه سطح۳ حوزه علمیه قم، خرداد ۱۴۰۲ق.
اسناد صدوق، قم: مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم‌اسلامی، ۱۳۹۳ش.
جامع‌الاحادیث، قم: مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم‌اسلامی، ویرایش ۳.۵، ۱۳۹۰ش.
درایة النور، قم: مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم‌اسلامی، ویرایش ۱.۲، ۱۳۸۵ش.
سایت بررسی‌های تاریخی، به نشانی: ansari.kateban.com.