تحلیلی نقادانه بر روایات عاشورایی سبط‌بن‌جوزی در «تذکرة الخواص»

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار و عضو هیإت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه سلام الله علیها، قم، ایران

10.22034/hs.2024.50634.3305

چکیده

مقتل الحسین(ع) تذکرة الخواص در زمره مقاتل تاریخی ـ روایی قرن هفتم هجری است که از جهت مذهب نویسنده، محتوای گزارش‎های عاشورایی و اثرگذاری بر مقاتل دوران پس از خود قابل توجه است. بخشی از گزارشی که سبط‌بن‌جوزی از قیام امام‌حسین(ع) ترسیم کرده، برخاسته از روایات مقاتل متقدّم است و بخشی دیگر جزء متفرّدات او به شمار می‌آید. در متفردات وی گاه، آشفتگی‎های متنی دیده می‌شود که با وقایع مسلّم تاریخی ناسازگار بوده و در مواردی بنابر رویکرد شیعی شأن امام معصوم خدشه‌دار شده است، بگونه‌ای که پایه و اساسی برای نقل دانشوران قرون بعدی محسوب می‎شود. لذا مقتل وی مخاطب را در موطن تأمل و تردید می‌افکند و حتی در برخی موارد، شیعه را متأثر از اعتقاداتی خاص معرفی می‌کند. این مقاله که با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی سامان یافته، می‌کوشد تا با بررسی جامع تک‌تک گزاره‌های عاشورایی این کتاب به برخی از هجمه‌های تحریفی که نخستین بار در میان روایات عاشورایی جای گرفت، اشاره کند و نیز مطالب تاریخی و روایی آن را ‌ـ‌که عمده‎ترین مباحث مورد تردید و دقت در این مقتل است ـ مورد ارزیابی قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
اثبات الوصیة، علی بن حسین مسعودی. قم: انصاریان، ۱۴۲۶ق.
أخبار الدولة العباسیة، مجهول المؤلف، بیروت: دارالطلیعة، ۱۳۹۱ق.
الأخبار الطّوال، ابوحنیفه احمد‏ بن‏ داود دینوری، قم: منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
الإرشاد، محمد‏ بن ‏محمد ‏بن ‏نعمان مفید، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، ابن ‏عبدالبر یوسف ‏بن‏ عبدالله، بیروت: دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
أسد الغابة فی معرفة الصحابة، عزّ الدین ابی الحسن ابن‏أثیر، بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
إعلام الوری بأعلام الهدی، فضل ‏بن‏ حسن طبرسی، تهران: اسلامیة،۱۳۹۰ق.
الأعلام، خیرالدین زرکلی، بیروت: دارالعلم، ۱۹۸۰م.
اکسیر العبادات فی أسرار الشهادات (أسرار الشهادة)، آغا‏ بن‏ عابد شیروانی حائری دربندی، بحرین: شرکة المصطفی، ۱۴۱۵ق.
الأمالی، أبوجعفر محمد ‏بن‏ بابویه الصدوق، تهران: کتابچی، ۱۳۷۶ش.
الأمالی، محمد بن الحسن الطوسی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دارالثقافة، ۱۴۱۴ق.
الإمامة و السیاسة، عبدالله‏ بن ‏مسلم‏ بن ‏قتیبة دینوری، بیروت: دارالأضواء، ۱۴۱۰ق.
أنساب الأشراف، أبوالحسن أحمد‏ بن‏ یحیی بلاذری، بیروت: دارالتعارف، ۱۳۹۷ق.
بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا، محمدرضا هدایت‏پناه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۸ش.
بحار الانوار، محمدباقرمجلسی، بیروت: دارإحیاءالتراث العربی، ۱۴۰۳ق.
البدایة و النهایة، أبوالفداء إسماعیل بن کثیر دمشقی، بیروت: دارالمعرفة، ۱۴۲۲ق.
تاریخ الإسلام، شمس الدین محمد ذهبی، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
تاریخ ‏الطبری، ابوجعفر محمد‏ بن‏جریر طبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث، ۱۳۸۷ق.
تاریخ الیعقوبی، احمد ‏بن ‏أبی یعقوب‏‏ بن ‏واضح یعقوبی، بیروت: دارصادر، بی‏تا.
تاریخ بغداد، ابوبکر احمد ‏بن‏ علی خطیب بغدادی، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
تاریخ مدینة دمشق، ابوالقاسم علی‏ بن‏حسن ابن‏عساکر، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
تاریخ‏نامه طبری، ابوعلی بلعمی‏، تحقیق: محمد روشن، تهران: سروش و البرز، ۱۳۷۸ش.
تحف العقول، ابن ‏شعبة حرانی‏، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
تذکرة الخواص، ابوالمظفّر یوسف ‏بن‏ قزأوغلی سبط‏ بن‏ جوزی‏، قم: منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق‏.
تذکرة الشهداء، حبیب‏الله شریف‏کاشانی، تهران: شمس‏الضحی، ۱۳۹۰ش.
ترجمة الإمام الحسین۷ من طبقات‏ابن‏‏‏‏سعد، محمد بن ‏سعد، تحقیق: سید عبدالعزیز طباطبایی، الهدف، بی‏تا.
ترجمه الفتوح، ابومحمد احمد ‏بن ‏علی ابن‏أعثم کوفی، ترجمه: محمد‏ بن ‏احمد مستوفی هروی، تصحیح: غلامرضا محمد مجدطباطبایی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
تسلیة المُجالس و زینة المَجالس، محمد ‏بن ‏أبی‏طالب حسینی‏موسوی، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۸ق.
التشریف بالمنن، علی ‏بن ‏موسی ابن‏طاووس، تحقیق و چاپ: اصفهان: مؤسسة صاحب الأمر، ۱۴۱۶ق.
تنزیه الأنبیاء، علی‏ بن ‏حسین علم الهدی، قم: دارالشریف الرضی، ۱۳۷۷ش‏.
تیسیر المطالب فی أمالی أبی‏طالب، جعفر بن ‏احمد بهلولی‏یمانی، صنعاء: مؤسسه الإمام زید بن ‏علی، ۱۴۲۲ق.
الحسین۷ و بطلة کربلاء، محمدجواد مغنیة، قم: دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۶ق.
حماسه حسینی، مرتضی مطهری، قم: صدرا، ۱۳۸۶ش.
الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، یوسف‏ بن ‏حاتم شامی، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۲۰ق.
رجال الطوسی، محمد‏ بن ‏حسن طوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۷۳ش.
روضة الشهداء، ملاحسین کاشفی سبزواری، تصحیح: ابوالحسن شعرانی، تهران: انتشارات اسلامیه، بی‏تا.
روضة الواعظین، محمد‏ بن ‏احمد فتال نیشابوری، قم: رضی، ۱۳۷۵ش‏.
سر السلسلة العلویة، أبونصر سهل‏ بن ‏عبدالله بخاری، قم: شریف رضی، ۱۴۱۳ق.
سعد السعود للنفوس منضود، علی‏ بن ‏موسی ابن‏طاووس، قم: دار الذخائر، بی‏تا.
سیر اعلام النبلاء، شمس الدین محمد ذهبی، بیروت: موسسة الرسالة، ۱۴۱۳ق.
سیره نبوی، منطق عملی، دفتر اول: سیره فردی. مصطفی دلشاد تهرانی، تهران: دریا، ۱۳۸۵ش.
شذرات الذهب، ‏ابن‏‏‏‏العماد شهاب الدین ابوالفلاح حنبلی دمشقی، دمشق - ‏بیروت: دار ابن‏‏‏کثیر، ۱۴۰۶ق.
شرح الأخبار، قاضی ‏نعمان مغربی، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۹ق.
شرح نهج البلاغة، عبدالحمید‏ بن ‏هبةالله ابن ‏أبی‏الحدید، تحقیق: محمّد ابوالفضل ابراهیم، مصر: داراحیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ق.
شهید جاوید، نعمت الله صالحی نجف آبادی، تهران: جبی نلج، ۱۳۶۱ش.
الصواعق المحرقة، احمد بن ‏محمد بن ‏حجر هیثمی، تهران: بی‏جا، بی‏تا.
الطبقات الکبری، محمد بن ‏سعد، تحقیق: محمد‏ بن ‏صامل السلمی، طائف: مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق.
عاشورا‏پژوهی با رویکردی به تحریف‏شناسی تاریخ امام‏حسین۷، محمد صحتی سردرودی، قم: خادم الرضا، ۱۳۸۵ش.
عمدة الطالب، أحمد بن ‏علی ابن‏عنبة، نجف: المطبعةالحیدریة، ۱۳۸۰ق.
عوالم العلوم، عبدالله‏ بن ‏نورالدین بحرانی‏اصفهانی، قم: موسسة الامام المهدی (عج)، ۱۴۱۳ق.
الفتوح، ابومحمد احمد‏ بن ‏علی ابن‏أعثم کوفی، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالأضواء، ۱۴۱۱ق.
الفهرست، محمد بن ‏ابی‏یعقوب ا‏بن‏ندیم، تحقیق: رضاتجدد، بی‏جا، بی‏نا، بی‏تا.
قیام حسین۷، سیدجعفر شهیدی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶ش.
الکافی، محمد‏ بن ‏یعقوب کلینی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۸۸ق.
کامل الزیارات، جعفر‏ بن ‏محمد ابن‏قولویه، نجف: دارالمرتضویة، ۱۳۵۶ش.
الکامل فی التاریخ، عزّ الدین ابی الحسن ابن‏أثیر، بیروت: دارصادر - ‏داربیروت، ۱۳۸۵ق.
کتاب العین‏، خلیل‏ بن ‏أحمد فراهیدی، قم: هجرت، ۱۴۰۹ق.
کشف الغمة فی معرفة الأئمة، علی‏ بن ‏عیسی اربلی، تبریز: بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
لسان المیزان، أحمد‏ بن ‏علی‏ بن ‏حجر عسقلانی، بیروت: مؤسسةالأعلمی، ۱۳۹۰ق.
اللهوف علی قتلی الطفوف، علی‏ بن ‏موسی ابن‏طاووس، ترجمه: احمد فهری ‏زنجانی، تهران: جهان، ۱۳۴۸ش.
المحبر، محمد‏ بن ‏حبیب‏ بن ‏امیة هاشمی‏بغدادی، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، بی‏تا.
المحیط فی اللغة، اسماعیل صاحب‏ بن ‏عباد، بیروت: عالم الکتاب، ۱۴۱۴ق.
مرآة الجنان و عبرة الیقظان، عبدالله‏ بن ‏اسعد یافعی، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‏تا.
مرآة العقول، محمدباقر المجلسی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۴ق.
مروج الذهب، أبوالحسن علی‏ بن ‏حسین المسعودی، قم: دارالهجرة، ۱۴۰۹ق.
المعارف، ابن قتیبة دینوری، تحقیق: ثروت عکاشة، القاهرة: الهیئة المصریة، ۱۹۹۲م.
المعجم الکبیر، أبوالقاسم سلیمان‏ بن ‏أحمد طبرانی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، بی‏تا.
معجم مقاییس اللغة، أحمد ابن‏فارس، تصحیح: عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏، ۱۴۰۴ق.
معرفی و نقد منابع عاشورا، سیدعبدالله حسینی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶ش.
مقتل الحسین‏ بن ‏علی‏ بن ‏ابی‏طالب۷، أبوالقاسم سلیمان‏ بن ‏أحمد طبرانی، کویت: دارالأوراد، ۱۴۱۲ق.
مقتل الحسین۷، مجهول المؤلف، کویت: مکتبة الألفین، ۱۴۰۸ق.
مناقب آل ابی‏طالب، محمد‏ بن ‏علی بن ‏شهر آشوب مازندرانی، قم: علامه، ۱۳۷۹ق.
میزان الاعتدال فی نقد الرجال، شمس الدین محمد ذهبی، بیروت: دارالمعرفة، ۱۳۸۲ق.
میزان الحکمة، محمد محمدی‏نیک ری‏شهری، قم: دارالحدیث، ۱۴۱۶ق.
ناسخ التواریخ امام‏حسین۷ به قلم روان،‏ میرزا محمدتقی سپهر، مصحح و بازنویس: محمد محمدی اشتهاردی، قم: ناصر، ۱۳۸۳ق.
نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، حسین ‏بن ‏محمد‏ حلوانی، قم: مدرسة الإمام المهدی، ۱۴۰۸ق.
نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، سیدعلی میلانی، قم: مؤلف، ۱۴۱۴ق.
نور العین فی مشهد الحسین۷، ابراهیم محمد اسفراینی، قاهره: المطبعة العلمیة، بی‏تا.
هدیة العارفین، إسماعیل باشا بغدادی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، ۱۹۵۱م.
الوافی بالوفیات، صلاح الدین خلیل صفدی، بیروت: دارإحیاء التراث، ۱۴۲۰ق.
وفیات‏الأعیان‏ و أنباء‏أبناء ‏الزمان، أحمد بن ‏محمد بن‏ خلکان، لبنان: دارالثقافة، بی‏تا.
«بازخوانی نقادانه وواکاوی روایات عاشورایی کتاب الهدایة الکبری خصیبی»، محسن رفعت، وحید شریفی‏گرم‏دره، پژوهش‏نامه امامیه، ش۸، پاییز و زمستان۱۳۹۷، ص۱۱۹-۱۵۸.
«بررسی گزارش محمد‏ بن‏ سعد از زندگی و قیام امام‏حسین۷»، سیدعبدالله حسینی، سخن تاریخ، ش۵، ۱۳۸۸ش.
«بررسی و نقد روایت‏انگاره‏ها و گزاره‏های متفرد عاشورایی در أسرار الشهادة ملاآقا فاضل دربندی»، محسن رفعت، فاطمه ژیان، پژوهش‏نامه امامیه، بهار و تابستان ۱۴۰۰، ص۱۶۱-۱۹۳.
«تحلیل و نقد شیوه و رویکرد تاریخ‏نگاری سبط ابن‏جوزی در گزارش واقعه عاشورا بر اساس کتاب تذکرة الخواص»، محسن رنجبر، پژوهش‏نامه انتقادی متون وبرنامه‏های علوم انسانی، ش۱۸، دی۱۳۹۷، ص۱۳۱-۱۴۵.
«تسمیة من قتل مع الحسین۷»، فضیل‏ بن ‏زبیر کوفی، تحقیق: سید محمدرضا حسینی جلالی، تراثنا، محرم، صفر و ربیع الأول ۱۴۰۵ق.
«روایات عاشورایی «شرح الأخبار» قاضی‏نعمان در میزان نقد»، محسن رفعت، حدیث‏پژوهی، ش۲۱، تابستان ۱۳۹۸، ص۶۹-۱۰۴.
«روایات عاشورایی الفتوح‏ابن‏‏‏‏أعثم کوفی در میزان نقد و بررسی»، محمدکاظم رحمان‏ستایش و محسن رفعت، حدیث‏پژوهی، ش۳، بهار وتابستان ۱۳۸۹، ص۷۹-۱۱۶.
«روایات عاشورایی مقتل شیخ صدوق در میزان نقد»، محسن رفعت، شیعه‏پژوهی، ش۱۰، بهار ۱۳۹۶، ص۱۱۳-۱۴۲.
«سیری در مقتل‏نویسی و تاریخ‏نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر (۲)»، محسن رنجبر، تاریخ در آینه پژوهش، سال چهارم، ش۱۵، پاییز ۱۳۸۶، ص۵۳-۹۰.
«عبدالله‏ بن ‏عباس»، محمدمحسن طبسی، کوثر، ش۵۳، بهار ۱۳۸۱ش.
«معرفی و بررسی کتاب «تذکرة الخواص»، نگاشته سبط‏ بن ‏جوزی»، محسن رنجبر، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش۳۵، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۱-۱۲۰.