دلایل جایگزینی الگوی فقاهت مکتب حلّه با مکتب بغداد (چرایی اقبال عالمان امامیه به نظریه حجیت خبر واحد)

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

هییت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه ولی عصر رفسنجان

10.22034/hs.2024.50287.3183

چکیده

از زمانی که شیخ مفید در درون مکتب متکلمان: بغداد نظریه عدم حجیت اخبار آحاد را پایه‌گذاری می‌کند، این نظریه سلطه‌ای بلامنازع در جامعه علمی امامیه داشت تا اینکه با مرور زمان خلأها و کاستی‌های این الگوی کلان فکری آشکارتر شد و الگوی حجیت اخبار آحاد مطرح شد که با تلاش‌های علامه حلی در بین عالمان امامیه مقبولیت پیدا کرد. مهمترین عامل رویگردانی از نظریه محوری و بنیادین مکتب متکلمان (نظریه عدم حجیت اخبار آحاد)، از دست رفت اصول و مصنفات نخستین بود که به عنوان مهمترین قرینه قطع به صدور روایات به شمار می‌رفتند. علاوه بر این، ضعف الگوی فقاهت مکتب متکلمان در فقاهت ابن ادریس بیش از پیش خود را نشان داد و از طرف دیگر بساطت فقه شیعه نیز که غالبا ریشه در نظریه عدم حجیت اخبار آحاد داشت، موجب شد تا متاخران (علامه حلی و پیروانش) نظریه حجیت اخبار آحاد را مطرح کرده و به منظور ارزیابی روایات بر روی معیارهای سندی تاکید کنند، مطلبی که با توجه به تخصص رجالی این طیف، دور از انتظار نبود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ادوار الفقه الامامی، جعفر سبحانی تبریزی، قم: امام صادق۷، ۱۴۲۴ق.
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، تهران: دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۶۳ش.
أعیان الشیعة، سیدمحسن امین، بیروت: دارالتعارف، ۱۴۰۶ق.‏
الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، تهران: مکتبة جامع چهلستون، ۱۴۰۰ق.
اکلیل المنهج فی تحقیق المطلب، محمدجعفر بن محمدطاهر کرباسی، قم: دارالحدیث، ۱۴۲۵ق.
الانتصار، ابوالقاسم علی بن حسین موسوی بغدادی (سیدمرتضی)، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۱۵ق.
أوائل المقالات، محمد بن محمد بن نعمان تُلعُکبری (شیخ مفید)، ‏قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
إیضاح الفوائد فی شرح إشکالات القواعد، محمد بن حسن بن یوسف حلّی، (فخر المحققین)، قم: المطبعة العلمیة، ۱۳۸۷ش.
بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، سیدجمال‏الدین أحمد بن موسی بن طاووس، قم: آل البیت:، ۱۴۱۱ق.
التذکرة بأصول الفقه‏، محمد بن محمد بن نعمان تُلعُکبری (شیخ مفید)، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
تعلیقه امل الآمل، عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۰ق.
تقریب المعارف، أبی‏الصلاح تقی بن نجم حلبی، بی‏جا، فارس تبریزیان الحسون، ۱۴۱۷ق.
التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، مقداد بن عبداللَّه سیوری حلی (فاضل مقداد)، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۴ش.
جامع الخلاف و الوفاق بین الإمامیة و بین أئمّة الحجاز و العراق، علی بن محمد سبزواری، قم: زمینه سازان ظهور إمام عصر (عج)، ۱۳۷۹ش.
جلاء الأذهان و جلاء الأحزان‏، ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.‏
جواهر الفقه، عبدالعزیز بن برّاج طرابلسی، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۱۱ق.
خاتمة مستدرک الوسائل، میرزاحسین بن محمدتقی نوری طبرسی، قم: آل البیت:، ۱۴۱۶ق.
الخلاف، أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
دقائق التأویل و حقائق التنزیل‏، أبوالمکارم محمود بن محمد حسنی، تهران: میراث مکتوب، ۱۳۸۱ش.
ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، ابوعبدالله محمد بن مکی عاملی (شهیداول)، قم: آل البیت:، ۱۴۱۹ق.
رجال ابن داود، حسن بن علی بن داود حلّی، تهران: دانشگاه تهران‏، ۱۳۸۳ش.‏
الرسالة السعدیة، ابومنصور حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (علّامه حلّی)، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۱۰ق.
الرسائل التسع، جعفر بن حسن حلّی (محقق حلّی)، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی، ۱۴۱۳ق.
رسائل الشریف المرتضی، ابوالقاسم علی بن حسین موسوی بغدادی (سیدمرتضی)، قم: دارالقرآن الکریم، ۱۴۰۵ق.
رسائل المحقق الکرکی، علی بن الحسین کرکی (محقق کرکی)، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
رسائل فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی (فیض کاشانی)، تهران: مدرسه عالی شهید مطهری (کنگره فیض کاشانی)، ۱۳۸۷ش.
الرعایة فی علم الدرایة، زین‏الدین بن نورالدین عاملی (شهیدثانی)، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۸ق.
روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، حسین بن علی نیشابوری (ابوالفتوح رازی)، مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، زین‏الدین بن نورالدین عاملی (شهیدثانی)، قم: مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
زبدة البیان فی أحکام القرآن، احمد بن محمد اردبیلی (محقق اردبیلی)، تهران: المکتبة المرتضویة، ۱۴۱۲ق.
السرائر (موسوعة إبن إدریس الحلی)، ابی عبدالله محمد بن إدریس عجْلی حلّی، نجف: العتبة العلویة المقدسة، ۱۴۲۹ق.
الشهاب الثاقب (فی وجوب الجمعة العینی)، محمدمحسن بن شاه مرتضی (فیض کاشانی)، قم: رؤوف جمال‏الدین، ۱۴۰۱ق.
العدة فی أصول الفقه، أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، قم: بی‏نا، ۱۴۱۷ق.
غنیة النزوع، سید حمزة بن علی بن زهره حلبی، قم: الإمام الصادق۷، ۱۴۱۷ق.
فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، سیدرضی‏الدین علی بن موسی بن طاووس، قم: الرضی، ۱۳۶۳ش.
الفصول المختارة، محمد بن محمد بن نعمان تُلعُکبری (شیخ مفید)، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
فقه القرآن، قطب‏الدین سعید بن هبة الله راوندی، قم: مکتبة آیة الله العظمی النجفی المرعشی، ۱۴۰۵ق.
فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، محمدحسن ربّانی، تهران: چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۹۰ش.
فوائد الاُصول، محمدحسین نائینی، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۷۶ش.
الفوائد الحائریة، محمدباقر بن محمد اکمل بهبهانی (وحید بهبهانی)، قم: مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
الفوائد الرجالیة، محمدمهدی کجوری شیرازی، قم: دارالحدیث، ۱۴۲۳ق.
الفوائد المدنیة و الشواهد المکیة، ملامحمدامین و سیدنورالدین عاملی استرآبادی، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
قاموس الرجال، محمدتقی بن محمدکاظم تستری، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۱۹ق.
القوانین المحکمة فی الأصول، ابوالقاسم بن محمدحسن گیلانی (میرزای قمی)، قم: احیاء الکتب الاسلامیة، ۱۴۳۰ق.
کلیات فی علم الرجال، جعفر سبحانی تبریزی، قم: النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، حسن بن أبی‏طالب یوسفی (فاضل آبی)، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۰۸ق.
کنز العرفان فی فقه القرآن، مقداد بن عبداللَّه سیوری حلی (فاضل مقداد)، تهران: المکتبة الرضویة، ۱۳۸۴ش.
کنز الفوائد، أبی‏الفتح محمد بن علی کراجکی، قم: المصطفوی، ۱۳۶۹ش.
لتبیان فی تفسیر القرآن، قم: أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
لوامع صاحبقرانی (شرح الفقیه)، محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، قم: اسماعیلیان، ۱۳۷۵ش.
المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، المکتبة المرتضویة، ۱۳۵۱ش.
متشابه القرآن و مختلفه، محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تهران: مصطفوی، ۱۳۲۸ش.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، تهران: ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، احمد بن محمد اردبیلی (محقق اردبیلی)، قم: النشر الإسلامی، بی‏تا.
مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، ابومنصور حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (علّامه حلّی)، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۱۳ق.
مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام، سیدمحمد بن علی موسوی عاملی، قم: آل البیت:، ۱۴۱۰ق.
مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، زین‏الدین بن نورالدین عاملی (شهیدثانی)، قم: المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین، محمد بن الحسین بن عبدالصمد عاملی (شیخ بهائی)، قم: بصیرتی، بی‏تا.
معارج الأصول، جعفر بن حسن حلّی (محقق حلّی)، قم: آل البیت:، ۱۴۰۳ق.
معالم الدین و ملاذ المجتهدین (المقدمة فی اصول الفقه)، حسن بن زین‏الدین عاملی، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
معالم الدین و ملاذ المجتهدین (قسم الفقه)، حسن بن زین‏الدین عاملی، قم: الفقه، ۱۴۱۸ق.
المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن حلّی (محقق حلّی)، قم: سیدالشهداء۷، بی‏تا.
المقتصر من شرح المختصر، جمال‏الدین أحمد بن محمد بن فهد حلی، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۰ق.
منبع الحیاة و حجیة قول المجتهد من الأموات، سید نعمة الله جزائری، بیروت: الأعلمی، ۱۴۰۱ق.
منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، حسن بن زین‏الدین عاملی، قم: النشر الإسلامی، ۱۳۶۲ش.
المنقذ من التقلید، سدیدالدین محمود بن علی حمصی رازی، قم: بی‏نا، ۱۴۱۲ق.
المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، جمال‏الدین أحمد بن محمد بن فهد حلی، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
المهذب، عبدالعزیز بن برّاج طرابلسی، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۰۶ق.
نظریة السنّة فی الفکر الامامی الشیعی (التکون و الصیروره)، حیدر حب الله، بیروت: الانتشار العربی، ۲۰۰۶م.
نهایة الأفکار، ضیاءالدین علی بن ملامحمد عراقی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام (فی تتمیم مجمع الفائدة و البرهان)، سیدمحمد بن علی موسوی عاملی، قم: النشر الإسلامی، ۱۴۱۳ق.
نهایة الوصول الی علم الأصول، ابومنصور حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (علّامه حلّی)،‏‏ قم: الامام الصادق۷، ۱۴۲۵ق.
الوافی، محمدمحسن بن شاه مرتضی (فیض کاشانی)، اصفهان: الامام أمیرالمؤمنین علی۷، ۱۴۰۶ق.
الوافیة فی أصول الفقه، مولی عبدالله بن محمد بشروی خراسانی (فاضل تونی)، قم: مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۱۲ق.
وصول الأخیار إلی أصول الأخبار، حسین بن عبدالصمد عاملی، قم: مجمع الذخائر الإسلامیة، ۱۴۰۱ق.
هدایة الأبرار إلی طریق الأئمّة الأطهار، حسین بن شهاب‏الدین کرکی عاملی، بی‏جا،
بی‏نا، بی‏تا.
«چگونگی مواجهه شیخ طوسی با گفتمان مفید و مرتضی در مسئله حجیت خبر واحد»، حامد مصطفوی فرد و سیدکاظم طباطبایی پور و غلامرضا رئیسیان، فقه و اصول، ۱۳۹۶، ش۱۱۱، ص۱۵۳-۱۸۱.
«حاکمیت پارادایم عدم حجیت اخبار آحاد بر گفتمان فقهای شیعی سده ۵-۷»، حامد مصطفوی فرد و سیدکاظم طباطبایی‏پور و غلامرضا رئیسیان، فقه و اصول، ۱۳۹۷، ش۱۱۳، ص۱۳۵-۱۵۹.