تحلیل گفتمان احادیث «نحن العرب» در تبار امامان شیعه

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر مرکز پژوهش های بین رشته ای معارف اسلامی و علوم سلامت دانشگاه علوم پزشکی شیراز

2 دانشیار پردیس فارابی دانشگاه تهران

10.22034/hs.2022.50276.3179

چکیده

در تراث حدیثی امامیه پاره‌ای گزارش‌ها وجود دارد که اهل بیت(علیهم‌السلام) به عنوان مصداق حقیقی عرب و نژاد برتر و شیعیان ایشان نیز عرب و یا به عنوان «موالی» معرفی گردیده‌اند. در مقابل، دشمنان ایشان نیز با تعابیری چون بادیه‌نشین و «عجم» توصیف شده‌اند. نگارندگان در پژوهه حاضر برآنند تا با تدوین «خانواده‌ حدیثی» و کاربست روش تحلیل گفتمان تاریخی به فهم صحیحی از این احادیث دست‌یابند و مقصود اصلی از این احادیث را در بستر فرهنگی-اجتماعی تاریخ صدور آنها تبیین نمایند. با بهره‌جویی از این دو روش در تحلیل احادیث مذکور، چنین به دست می‌آید که واژگانی چون «عرب، اعراب، موالی و عجم» در این احادیث، معنای لغوی آن‌ها مقصود اصلی نیست، بلکه معانی اصطلاحی آنها مد نظر معصومان است که ناظر به جایگاه برتر ایمانی و معرفتی اهل بیت و شیعیان ایشان و انحراف و انحطاط اخلاقی و ایمانی مخالفان ایشان است؛ از سوی دیگر چنین روایاتی در رویارویی با گفتمان رقیبی صدور و بازتاب یافته است که در صدد ترویج گفتمان برتری نژاد عرب بر غیر عرب بود و اهل بیت به نقد و ابطال این گفتمان پرداخته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
نهج البلاغه
بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، شمس الدین ذهبی، بیروت: دارالکتب عربی، 1411ق.
تاریخ التمدن الاسلامی، جرجی زیدان، بیروت: دار مکتبة الحیاة، بی‏تا.
تاریخ ایران بعد از اسلام، عبدالحسین زرین‏کوب، تهران: انتشارات‏ امیرکبیر، 1380ش.
تاریخ مردم ایران، عبدالحسین زرین‏کوب، تهران: انتشارات‏ امیرکبیر، 1394ش.
تحلیل انتقادی گفتمان، نورمن فرکلاف، ترجمه: فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1389ش.
تحلیل گفتمان دریچه‏ای برای کشف ناگفته‏ها، حسن بشیر، تهران: دانشگاه امام صادق۷، 1385ش.
تفسیر فرات الکوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تهران: مؤسسه الطبع و النشر فی وزاره الارشاد الاسلامی، 1410ق.
تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، محمد بن حسن حرعاملی، قم: مؤسسه آل البیت: لاحیاء التراث، 1413ق.
الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فی الکوفه، محمد حسین زبیدی، بغداد: جامعة بغداد، 1970م.
الخصال، محمد بن علی صدوق، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم‏: جامعه مدرسین، 1362ش.
درسنامه فهم حدیث، عبدالهادی مسعودی، قم: انتشارات زائر، ۱۳۸9ش.
دلائل الامامه، محمد بن جریر بن رستم طبری آملی صغیر، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم: بعثت‏، 1413ق.
سنن الترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، مصر، دار الحدیث، 1419ق.
شرح الکافی- الأصول و الروضة، محمد هادی بن محمد صالح مازندرانی، تهران: المکتبة الإسلامیة، ‏1382ق‏‏.
طبقات المحدثین بأصبهان و الواردین علیها، أبو محمد عبد الله بن محمد ابوالشیخ اصبهانی، تحقیق: عبد الغفور عبد الحق حسین البلوشی، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1992م.
الغدیر، عبدالحسین امینی، تهران: کتابخانه بزرگ اسلامی، 1368ش.
فتوح البلدان، احمدبن یحیی بلاذری، تهران: نشر نقره، ۱۳۶۷ش.
فیض القدیر شرح جامع الصغیر، زین الدین محمد مناوی، مصر: المکتبة التجاریة الکبری، 1356ق.
الکافی، محمد بن یعقوب‏ کلینی، قم‏: دار الحدیث،‏ 1429ق.
کتاب العین، خلیل بن أحمد فراهیدی، قم: نشر هجرت، 1409ق‏.
کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، علی بن حسام الدین متقی هندی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، محمدحسین رجبی دوانی، تهران: انتشارات امام حسین۷، 1397ش.
لسان العرب‏، محمد بن مکرم جمال‏الدین‏ میردامادی ابن منظور، بیروت: دارصادر، چاپ سوم، 1414 ق‏.
مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابوبکر هیثمی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1408ق.
مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر مجلسی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم‏، 1404ق.
مسبوک الذهب فی فضل العرب و شرف العلم علی شرف النسب، مرعی بن یوسف مقدسی حنبلی، تحقیق: نجم عبد الرحمن خلف، ریاض: مکتبة الرشد للنشر والتوزیع، بی‏تا.
المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411ق.
مسند الإمام أحمد بن حنبل، احمد ابن‏ حنبل‏، تحقیق احمد محمد شاکر، قاهره: دارالحدیث، 1416ق.
معانی الاخبار، محمد بن علی صدوق، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم‏: دفتر انتشارات اسلامی‏، 1403ق.
مقدمه‏ای بر نظریه‏های گفتمان، دایان مک دانل، حسینعلی نوذری، تهران: فرهنگ گفتمان، 1380ش.
منطق فهم حدیث، محمد کاظم طباطبایی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی=، 1389ش.
میزان الحکمه، محمد محمدی ری‏شهری، قم: دار الحدیث، 1393ش.
نخستین اندیشه‏های حدیثی شیعه: رویکردها، گفتمان‏ها، انگاره‏ها و جریان‏ها، سید محمد هادی گرامی، تهران: دانشگاه امام صادق۷، 1396ش.
نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ماریا یورگنسن، لوئیز فیلیپس، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی، 1392ش.
نهضت شعوبیه، حسینعلی ممتحن، تهران: شرکت سهامی کتاب‏های جیبی، 1354ش.
الوافی، محمد محسن بن شاه مرتضی فیض کاشانی، اصفهان‏: کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی۷‏، 1406ق.
«بررسی و نقد جریان فکری شعوبیه و تأثیر آن بر کلام شیعی»، سیدمحمدرضا حسینی، پژوهش‏های فلسفی-کلامی، سال چهاردهم پاییز 1391 شماره 1 (پیاپی 53).
«تحلیل گفتمان کلامی احادیث ابن محبوب»، علی راد، سعید عزیزی، مجله تحقیقات کلامی، سال 1399ش، شماره 28، ص31-50.
«تحلیل گفتمان مهدویت در احادیث حسن بن محبوب»، علی راد، سعید عزیزی، مجله انتظار موعود، سال 1399، شماره70، ص33-57.
«درآمدی بر گفتمان کاوی تاریخی؛ مطالعه موردی خطبه حضرت زینب(س) در شام»، محمد نصراوی، صحیفه مبین، سال21، شماره 57، 1394ش.
«شعوبیه و تأثیرات آن در سیاست و ادب ایران و جهان اسلام»، حمید بهرامی احمدی، مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق۷، شماره 18و 19.
«نقش موالی در تشیع»، نعمت الله صفری، مجله پرسمان، شماره 23، مرداد 1383ش.