تأثیر تمایزات فرهنگی در فهم تشبیه انسان به أَتَانٍ دَبِرَةٍ (الاغ زخم‌پشت‌) در نامه 45 نهج‌البلاغه

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حدیث، دانشکده علوم و معارف حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث, دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، مرکز آموزش عالی اقلید، ایران.

10.22034/hs.2023.50508.3254

چکیده

یکی از نکات ضروری در مواجهه با متون کهن بویژه متون دینی، توجه به واژگانی است که در معنای لغوی به کار نرفته‌اند؛ بلکه متکلم متناسب با فرهنگ گفتاری رایج در عصر خود، مفهومی مجازی، اراده کرده است. تشبیه رخدادیست که گاه کاربست آن در متون کهن مانند نهج‌البلاغه موجب پیچیدگی معنا گشته. معادل‌گزینی صحیح برخی از این گزاره‌های تشبیهی بویژه آن دسته که از معنای مستعمل کهن خود فاصله گرفته‌اند، دقتی دوچندان می‌طلبد و ‏عدم توجه به مجاز بودن، برداشت ناصواب از کلام را به همراه دارد. نامه 45 نهج البلاغه که امیر مؤمنان% در آن خود را به «ماده الاغی پشت‌زخم» تشبیه کرده‌اند، از این سنخ گزاره‌ها به شمار می‌رودکه در وهله اول ‏معنای ظاهری آن کژتاب است و در ادبیات معاصر، نامتعارف جلوه می‌کند. موضوعی که چرایی کاربست آن، مسئلة نوشتار حاضر است که به شیوه کتابخانه‌ای و با روش توصیفی‌ استنتاجی، با مراجعه به کاربست در متون اصیل، توجه به فضای صدور، سیاق و بهره‌گیری از شاخصه‌های گفتاری فرهنگ عرب متقدم، به نفی پندار رایج بر انحصار این تعبیر در معنای منفی می‌پردازد. اثبات چند کاربردی بودن این تعبیر و کاربست توأم مثبت و منفی، در سده نخستین، از مهم‌ترین ثمرات این پژوهش به شمار می‌رود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الاساطیر العربیة قبل الاسلام، محمد عبد المعید خان‏، بی‏تا.
أسد الغابة فی معرفة الصحابه، عزالدین ‏بن ‏ثیر جزری، بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
أشعار أولاد الخلفاء و أخبارهم، محمد بن یحیی صولی، بی‏جا: مطبعة الصاوی، ۱۳۵۵ق.
أنوار التنزیل و أسرار التأویل، عبدالله بن عمربیضاوی، تحقیق: محمد عبد الرحمن المرعشلی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
آشنایی با ادیان بزرگ، حسین توفیقی، تهران: کتاب طه، ۱۳۷۹ش.
بهج الصباغه، محمدتقی شوشتری، تحقیق: موسسه نهج البلاغه، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
پیام امام امیرالمؤمنین۷، ناصر مکارم شیرازی، پدیدآورنده: جمعی از فضلا، تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۵ش.
تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه: علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۲ م.
 ترجمه گویا و شرح فشرده‏ای بر نهج البلاغه، ناصر مکارم شیرازی، محمدجعفر امامی و همکاران، قم: هدف، بی‏تا.
ترجمه نهج البلاغه، سید کاظم ارفع، تهران: انتشارات فیض کاشانی‏، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
ترجمه نهج البلاغه، جعفرشهیدی، تهران: دفتر انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
ترجمه نهج البلاغه، حسین انصاریان، قم: دار العرفان، ۱۳۸۸ش.
ترجمه نهج البلاغه، داریوش شاهین، تهران: جاویدان، ۱۳۷۹ش.
ترجمه نهج البلاغه، سید محمد مهدی جعفری، تهران: ذکر، ۱۳۸۸ش.
ترجمه نهج البلاغه، سید مهدی حجتی، تهران: فاخر، ۱۳۸۲ش.
ترجمه نهج البلاغه، عبد المحمد آیتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
ترجمه نهج البلاغه، علی شیروانی، قم: دفتر نشر نسیم حیات، ۱۳۸۱ش.
ترجمه نهج البلاغه، علی نقی فیض‏الاسلام اصفهانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات فقیه‏.
ترجمه نهج البلاغه، محمد بهشتی، تهران: تابان، ۱۳۶۸ش.
ترجمه نهج البلاغه، محمد تقی جعفری، تهران: شرکت تعاونی کار آفرینان فرهنگ و هنر، ۱۳۸۶ش.
ترجمه نهج البلاغه، محمد دشتی، قم: موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین، ۱۳۸۰ش.
ترجمه نهج البلاغه، محمود افتخارزاده، تهران: روزگار، ۱۳۵۸ش.
التمثیل و المحاضره، ابو منصور ثعالبی، تحقیق: عبد الفتاح محمد الحلو، بی‏جا: دار العربیة للکتاب، چاپ دوم، ۱۴۰۱ق.
تهذیب اللغه، ازهری، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۲۰۰۱ م.
ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، ابومنصورثعالبی، قاهره: دار المعارف، بی‏تا.
جمهرة الأمثال، اب‍وه‍لال ح‍س‍ن ب‍ن ع‍ب‍دال‍ل‍ه عسکری، بیروت: دار الفکر، بی‏تا.
حیاة الحیوان الکبری، کمال‏الدین محمد دمیری، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
الحیوان، عمرو بن بحرجاحظ، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
خورشید بی‏غروب (ترجمه نهج البلاغه)، عبدالمجید معادیخواه، تهران: نشر ذره، ۱۳۷۴ش.
الدیباج الوضی، یحیی بن حمزه موید، صنعا: موسسه الامام زید بن ‏علی، ۱۴۲۴ق.
ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، محمود بن عمر زمخشری، بیروت: مؤسسة الأعلمی، ۱۴۱۲ق.
سیر أعلام النبلاء، شمس‏الدین محمد بن احمد ذهبی، تحقیق: جمعی از محققین به إشراف شعیب الأرناؤوط، بی‏جا: مؤسسة الرسالة، چاپ سوم، ۱۴۰۵ق.
شرح نهج البلاغه، ابن ابی‏‏الحدید، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه‏، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
شرح نهج البلاغه، میثم بن علی (ابن‏میثم)، تهران: دفتر نشر الکتاب‏. (۱۴۰۴ق.
الصحاح، ابن حماد جوهری، تحقیق: أحمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
الطب النبوی، محمد بن‏ ابی‏بکر بن ‏قیم جوزیه، بیروت: دارالهلال، بی‏تا.
العقد الفرید، ابن عبد ربه اندلسی، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق.
العین، خلیل بن احمد فراهیدی، تحقیق: مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی، بی‏جا: دار و مکتبة الهلال، بی‏تا.
الفاخر، أبوطالب مفضل بن سلمه، تحقیق: عبد العلیم الطحاوی، بی‏جا: دار إحیاء الکتب العربیة عیسی البابی الحلبی، ۱۳۸۰ق.
المثل السائر فی أدب الکاتب و الشاعر، ضیاء الدین نصرالله بن محمد ب‍ن ‏اث‍ی‍ر ج‍زری، تحقیق: احمد الحوفی و طبانة بدوی، قاهره: دار نهضة مصر للطباعة و النشر والتوزیع، بی‏تا.
مجمع الأمثال، أبوالفضل میدانی نیشابوری، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دار المعرفة، بی‏تا.
معجم مقاییس اللغة، ابوالحسین احمد بن‏ فارس، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، بی‏جا: دارالفکر، ۱۳۹۹ق.
منهاج البراعه، حبیب الله بن محمد هاشمی خویی و همکاران، تهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۴۰۰ق.
نهج البلاغه، بهجت رضا قیس‏العطار، گردآورنده: محمد بن حسین، قم: موسسه الرافد للمطبوعات، ۱۴۳۱ق.
نهج البلاغه (با ترجمه فارسی قرن پنجم و ششم)، عزیز الله جوینی، تهران: مؤسسه چاپ و ‏انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
نهج البلاغه پارسی، سید جمال‏الدین دین پرور، تهران: بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش.
 نهج البلاغه، محمد بن حسین سید رضی، تحقیق: صبحی صالح، بیروت: دار الکتب اللبنانی، ۱۹۸۰م.
نهج البلاغه، محمد بن حسین سید رضی، تصحیح: عزیز الله عطاردی قوچانی، تهران: بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۷۲ش.
«استعاره‏های برگرفته از نامهای حیوانات در زبان عربی»، یحیی معروف، نثر پژوهشی ادب فارسی (ادب و زبان)، ش۱۸، ص۲۳۵-۲۷۱، ۱۳۸۶ش.
«چرا نماد حزب جمهوری‏خواه و دمکرات آمریکا فیل و الاغ است؟» خبرگزاری میزان، https://www.mizan.news، ۱۸/۰۸/۱۳۹۵.
 «عالم حیوان و نقش آن در توسعه و غنای ادبیات عرب جاهلی»، افسانه قاسم پور و محمد علی آذرشب، مجله ادب ‏عربی،‏ ش۲، ص۱۹۱ - ۲۰۷، ۱۳۹۵ش.
«المواصفات الفنیه و البلاغیه للحیوانات فی نهج البلاغه»، نادیا ثقیل‏پر، سعد اله همایونی و جلیل حاجی‏پور طالبی، مجله اللغه العربیه و آدابها علمیه محکمه، سال سیزدهم، شماره ۱، ۱۴۳۸ق.
«نمر بن تولب عکلی»، ویکی فقه، http://www.wikifeqh.ir.