گونه‌شناسی و تحلیل انگاره‌های مثبت و منفی از تشبیه انسان به شتردر نهج‌البلاغه با تکیه بر شاخصه‌های گفتاری کهن عرب

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حدیث دانشکده علوم و معارف حدیث دانشگاه قرآن و حدیث

2 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث, دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران

3 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث, دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران.

10.22034/hs.2024.51107.3432

چکیده

وجود تشبیه در متون، هر چند لازمۀ زیبایی سخن در هر زبانی است، اما گاه منجر به ایجاد شبهه و کژتابی در خوانش از متن صامت می‌شود. نهج البلاغه به عنوان متنی کهن، آمیخته از تشبیهاتی است که گاه فهم آنها مبهم می‌نماید. تشبیه انسان به حیوان از این سنخ است چرا که در فرهنگ معاصر، نامأنوس جلوه می‌کند. برای دستیابی به مقصود حقیقی متکلم و مفهوم‌شناسی صحیح آن، در نظر گرفتن فرهنگ رایج گفتاری عرب سده‌های نخستین، امری لازم و ضروری است. این پژوهش سعی دارد تا با روش توصیفی تحلیلی و توجه به فضا و سبب صدور متن و سیاق کلام، چرایی به‌کارگیری این نوع تشبیهات را به بحث گذارد و در ضمن زدودن شبهه توهین‌تابی کلام، معنای صحیحِ امروزیِ آن را ارائه دهد. ثمرۀ این واکاوی، کشف چندکاربردی بودن «تشبیه انسان به شتر» در فرهنگ کلامی رایج در سده‌های نخستین است که فراتر از مفهوم ذم و مدح مخاطب، اغراض عقلایی دیگری همچون: تبیین و روشنگری، هشدار و غفلت‌زدایی به منظور اصلاح عمل و جلوگیری از وقوع خطا، ترغیب و تحضیض به جهت عزم در امور، توبیخ و سرزنش به همراه خیرخواهی و ... را در خود نهفته دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


‏قرآن کریم.
ادیان العرب فی الجاهلی، محمد نعمان جارم‏، مصر، مطبعة السعادة بجوار محافظة مصر، 1341ق.
الأسطورة فی الشعر العربی قبل الاسلام، احمد اسماعیل النعیمی، قاهره، سینا للنشر، 1995م.‏‏
الحیوان، عمرو بن بحر جاحظ‏، بیروت، دارالکتب العلمیة، دوم، ۱۴۲۴ق.
الامثال منسوب به زید بن رفاعه هاشمی، زید بن رفاعه هاشمی‏، دمشق، دارسعد الدین، 1423‏‏ق.
الامثال‏، قاسم ابن سلام‏، تحقیق: عبدالمجید قطامش، بی‌جا، دارالمأمون للتراث، 1400ق.
پیام امام امیرالمؤمنین۷، ناصر مکارم شیرازی، پدیدآورنده: جمعی از فضلا، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1375ش.
تأثیر تمایزات فرهنگی در فهم حیوان‌انگاری انسان در نهج البلاغه، پوران میرزائی و عطیه سلمانی، تهران، دارالحدیث، 1402ش.
ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، محمد تقی جعفری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1375ش.
التمثیل و المحاضرة‏، ابو منصور ثعالبی، تحقیق: عبد الفتاح محمد الحلو، دارالعربیة للکتاب، دوم، ۱۴۰۱ق.
ثمار القلوب فی المضاف والمنسوب، ابو منصور ثعالبی، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.
جمهرة أشعار العرب، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اب‍ی‌ال‍خ‍طاب قرشی‌، تحقیق: علی محمد البجادی، مصر، نهضة مصر للطباعة والنشر والتوزیع، بی‌تا.
‏جمهرة الأمثال، اب‍وه‍لال ح‍س‍ن ب‍ن ع‍ب‍دالله ع‍س‍ک‍ری‏، بی‏تا، بیروت، دارالفکر.‏
الدرة النجفیة، ابراهیم، دنبلی خویی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.‏
الدیوان، تماضر بنت عمرو الخَنساء، شرح: حمدو طمّاس، دوم، بیروت، دارالمعرفة، 2004م.‏‏
الدیوان، میمون بن قیس، اعشی، شرح: مهدی محمد ناصرالدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1987م.‏‏
الدیوان، نابغه ذبیانی، شرح: حنّا نصر الحتّی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1991م.‏‏
زهرالأکم فی الأمثال والحکم، الحسن بن مسعود الیوسی، تحقیق: د. محمد حجی، د. محمد الأخضر، مغرب، الشرکة الجدیدة - دارالثقافة، الأولی، ١٤٠١ق/١٩٨١م.‏‏
شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌‌الحدید، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، دوم، 1387ق.
شرح نهج البلاغه، میثم بن علی ابن‌میثم، تهران، دفتر نشر الکتاب، 1404ق.
الشعر و الشعراء، ابن‌قتیبه دینوری، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۲۳ق.
الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، اسمعیل‌بن‌حماد جوهری، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم الملایین، 1407‏‏ق.
العقد الفرید، ابن عبد ربه اندلسی‏، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1404ق.
العین، خلیل بن احمد فراهیدی، تحقیق: مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی، بی‌جا، دارومکتبة الهلال، بی‌تا.
فقه اللغه: اطراه مجمع اللغه العربیه و تقرر تدریسه بجامعه القاهره، علی عبدالواحد الوافی‏، قاهره، دارالنهضه، ‏‎‏1972م.‏
لمفضلیات،مفضل بن محمد ضبی‏، اتحقیق و شرح: احمد محمد شاکر و عبدالسلام محمد هارون، ششم، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.
مجمع الأمثال، أبوالفضل‏میدانی نیشابوری، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.‏
المخصص، ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل ابن‌سیده، تحقیق: خلیل ابراهیم جفال، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1417ق.
المستقصی فی أمثال العرب، محمود بن عمر زمخشری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1987م.‏‏
مصادر نهج‌ البلاغة و أسانیده، سید عبد الزهراء حسینی‏، بیروت، دارالزهراء، 1409ق.‏
معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله حموی، بیروت، دارصادر، دوم، 1995م.‏‏
معجم مقاییس اللغة، ابوالحسین احمد ابن‌فارس، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، بی‌جا، دارالفکر، 1399ق.
مفردات نهج البلاغه، سید علی‌اکبر قرشی بنابی‏، تصحیح: محمد حسین بکایی،تهران، مرکز فرهنگی نشر قبله، 1377ش.
منهاج البراعة، حبیب الله بن محمد هاشمی خویی و دیگران، تهران، مکتبه الاسلامیه، 1400ق.
منهاج البراعه، سعید بن هبه‌الله قطب راوندی‏، تحقیق: عبداللطیف حسینی کوه‏کمری، قم، مکتبة آیة‏الله العظمی المرعشی النجفی، 1406ق.
نهج البلاغه، محمد بن حسین سید رضی، ترجمه: جعفر شهیدی، دوم، تهران، دفتر انتشارات علمی و فرهنگی، 1378ش.
نهج البلاغه، محمد بن حسین سید رضی، ترجمه: حسین انصاریان، قم، دارالعرفان، 1388ش.
نهج البلاغه، محمد بن حسین سید رضی، ترجمه: علی اصغر فقیهی، تهران، صبا، 1376ش.
نهج البلاغه، محمد بن حسین سید رضی، ترجمه: علی شیروانی، قم، دفتر نشر نسیم حیات، 1381ش.
نهج البلاغه، محمد بن حسین سید رضی‏، ترجمه: محمد بهشتی، تهران، تابان، بی‌تا.
نهج البلاغه، محمد بن حسین سید رضی، ترجمه: محمد دشتی، قم، ‏‏مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 1380ش.
«الإبل فی القرآن و الأدب العربی العصر الجاهلی نموذجاً»، یحیی معروف‏، دراسات فی العلوم الانسانیه، ش۴ (۱۳۸۴)، ص۹۹ -۱۱۶.
«بررسی انواع تشبیه در خطبه‌ها و حکمت‌های نهج البلاغه»، رضا زارعی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمانشاه (1393)(پایان نامه).
«تصاویر هنری فضائل و رذایل اخلاقی در خطبه‌های نهج البلاغه»، لیلا عسکری، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بوعلی سینا: (1391)
«جلوه‌های هنری تصاویر تشبیهی در خطبه‌های نهج البلاغه»، مرتضی قائمی و زهرا طهماسبی، پژوهشنامه علوی، (1390): ص75-96.
«یادکرد حیوانات در نهج البلاغه، کارکرد حقیقی و تصویرآفرینی هنری»‏، سید حسین فاتحی و مرتضی قائمی‏، کتاب قیم، ش14 (1395)، ص135 ـ 154.