بررسی دلایل روایی عدم طرح ملکات در دانش فقه

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه اخلاق نظری، پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی، پژوهشگاه قرآن و حدیث

10.22034/hs.2024.50848.3399

چکیده

نسبت دانش فقه و اخلاق یکی از مباحث مهم و تأثیرگذار بر مباحث میان رشته‌ای این دو دانش است. دیدگاه‌های متفاوتی در خصوص این نسبت وجود دارد که می‌توان آن‌ها را در سه دستۀ اتحاد، تنافر، و تعامل طبقه‌بندی کرد. طرفداران تمایز، چه در معتقد به تنافر و چه تعامل، یکی از تفاوت‌های اساسی میان فقه و اخلاق را در موضوع می‌دانند: موضوع فقه به رفتار انسانی مربوط می‌شود، در حالی که اخلاق به ملکات و منش‌ها می‌پردازد. این پژوهش به بررسی دلایل روایی که امکان دارد ملکات و منش‌ها را از حوزه فقه خارج کنند و داخل در علم اخلاق کنند، می‌پردازد. روش تحقیق به صورت جمع‌آوری و تحلیل دلالی گزاره‌های نقلی بوده است. نتایج نشان می‌دهد که سه دلیل روایی ممکن برای عدم موضوعیت ملکات در فقه، از قوّت کافی برخوردار نیستند. در پایان هم یک دلیل عقلی و انسان‌شناسانه که دست به تأویل روایاتِ دالِ بر حرمت رذایل اخلاقی زده، بررسی و نقد شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
الاصول الاربعه فی تردید الارهابیه، حکیم معراج الدین، اصفهان: مرکز تحقیقات رایانه‏ای قائمیه اصفهان، ۱۳۹۶ش.
أصول الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ترجمه: کمره‏ای، قم: اسوه، سوم، ۱۳۷۵ش.
أصول الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ترجمه: مصطفوی، تهران: کتاب فروشی علمیه اسلامیه‏، اول، ۱۳۶۹ش.
الامالی، محمد بن الحسن طوسی، قم: کتابچی، اول، ۱۴۱۴ق.
بنادر البحار، محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، مترجم: فیض الاسلام اصفهانی،‏ تهران: انتشارات فقیه، بی تا.
بیان المعانی، عبدالقادر آل‏غازی، دمشق: مطبعة الترقی، اول، ۱۳۸۲ق.
التحفة السنیة فی شرح النخبة المحسنیة، عبد اللّٰه بن نور الدین جزایری، تهران: بی‏نا، بی‏تا.
التعلیقة علی أصول الکافی، محمد باقر بن محمد میرداماد، قم: الخیام، اول، ۱۴۰۳ق.
تفسیر الصراط المستقیم، حسین بن رضا بروجردی، قم: انصاریان، اول، ۱۴۱۶ق.
تهذیب الاحکام، محمد بن الحسن طوسی، تحقیق: خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چهارم، ۱۴۰۷ق.
جامع السعادات، مهدی بن ابی ذر نراقی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‏تا.
الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، تهران: ناصر خسرو، اول، ۱۳۶۴ش.
الخصال‏، ابن بابویه صدوق، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، اول، ۱۳۶۲ش‏.
دعائم الاسلام، ابن حیون نعمان بن محمد مغربی، قم: مؤسسه آل البیت، دوم، ۱۳۸۵ق.
روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، دوم، ۱۴۰۶ق.
الشافی فی شرح الکافی، ملا خلیل بن غازی قزوینی، قم: دارالحدیث، اول، ۱۳۸۷ش.
شرح أصول الکافی، محمد بن ابراهیم ملاصدرا، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‏، اول، ۱۳۸۳ش.
شرح الکافی- الأصول و الروضة، محمد صالح بن احمد مازندرانی، تهران: المکتبة الإسلامیة، اول، ۱۳۸۲ق.
شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، امام خ‍م‍ی‍نی‏، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۰ش.
عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، مولی احمد بن محمد مهدی نراقی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، اول، ۱۴۱۷ق.
عیون اخبار الرضا۷، محمد بن علی ابن بابویه، تهران: نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، قم: دار الحدیث، اول، ‏۱۴۲۹ق.
الکشف الوافی فی شرح أصول الکافی، شریف شیرازی ،قم: دارالحدیث، اول، ۱۳۸۸ش.
مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الاساسیة، علی اکبر سیفی مازندرانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۲۵ق.
مجمع البحرین، فخر الدین بن محمد طریحی، تهران: مرتضوی، سوم، ۱۳۷۵ش.
المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۷۱ق.
مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۴۰۴ق.
المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسول الله - صلی الله علیه و سلم ، مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشیری النیسابوری، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مصطلحات الفقه، علی مشکینی اردبیلی، قم: دار الحدیث، اول، ۱۳۹۲ش.
معجم مقاییس اللغة، أحمد بن فارس، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، اول، ۱۴۰۴ق.
مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، بیروت: دارالقلم، اول، ۱۴۱۲ق.
مقتنیات الدرر، علی حائری طهرانی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، اول، ۱۳۳۸ش.
النهایة فی غریب‏الحدیث و الأثر، ابن الأثیر، تحقیق: طاهر أحمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، بیروت: المکتبة العلمیة، ۱۳۹۹ق.
نهج البلاغة، محمد بن حسین سید الرضی، تحقیق: صبحی صالح، قم: هجرت، اول، ۱۴۱۴ق.
الوافی، محمد محسن بن شاه مرتضی فیض کاشانی، اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی۷‏، اول، ۱۴۰۶ق.
الهدایا لشیعة أئمة الهدی، محمد مجذوب تبریزی، قم: دارالحدیث، اول، ۱۳۸۷ش.