تحلیل انتقادی راهکارهای برون‌رفت از تعارض روایات تأویلی قصه حضرت آدم علیه‌السلام با ظاهر قرآن

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تربیت مدرس

2 دانش پزوه مدرسه علمیه رفیعة المصطفی

10.22034/hs.2024.13702

چکیده

برخی احادیث منقول از امامان معصوم(ع) در ذیل آیات قصه آدم(ع) ناظر بر تأویل آیات هست که این تأویلات در نگاه نخست، بامعنای ظاهری الفاظ آیه معارض به نظر می‌رسد.این پژوهش راهکارهای  برون‌رفت از این تعارض بدوی را از میان  رویکردهای مختلف تفسیری استخراج نموده است. و با روش  توصیفی - تحلیلی و انتقادی این راهکارها را بررسی کرده و به این نتایج دست‌یافته است که 1) راهکار دیدگاه بطنی نگری به دلیل صرف‌نظر کردن از ظاهر قرآن و استناد بی‌ضابطه به روایات تأویلی نمی‌تواند گزینه مناسبی برای این برون‌رفت باشد.2) راهکار نماد انگاری هم الفاظ قرآن را پوسته‌ای برای معنای تأویلی در روایت در نظر می‌گیرد که علاوه بر اینکه واقعیت قصه را نفی می‌کند به دلیل اصالت دادن به تأویل وارده در روایت به اعتبار سنجی روایات از طریق مطابقت با ظاهر قرآن کمکی نمی‌کند ولی3) با استفاده از روش جری و تطبیق و بهره‌گیری از قاعده تطبیق مفهوم بر مصادیق متعدد؛ در روایات تأویلی اسماء تعلیمی، کلمات القائی، عهد آدم (ع)، شجره ممنوعه و هدایت امکان رفع تعارض وجود دارد و روایت نمایان شدن ابلیس در آرواره‌ی مار از اسرائیلیاتی است که از تورات وارد کتاب‌های تفسیری ما گشته است.
 

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
آسیب‏شناسی جریان‏های تفسیری، جمعی از محققان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ چهارم، 1396ش.
اطیب البیان فی تفسیر القرآن، عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378ش.
الامالی، محمد بن علی ابن‏بابویه، تهران، کتابچی، چاپ ششم، 1376ش.
بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الأطهار:، محمد باقر مجلسی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
برداشت‏های دکتر علی شریعتی از آیات قرآن مجید، عبدالکریم شریعتی، تهران، نشر سایه، چاپ دوم، 1379ش.
بررسی و اعتبار روایات منسوب به امام عسکری۷، فاطمه هاشمی، مشهد، بنیاد پژوهش‏های اسلامی، چاپ دوم، 1387ش.
بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد۹، محمد بن حسن صفار، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1404ق.
بیان السعادة و مقامات العبادة، سلطان محمد گنابادی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1408 ق.
تاریخ و عقاید اسماعیلیه، فرهاد دفتری، تهران، فرزان روز، چاپ پنجم، 1386ش.
تأویل آیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، محمد بن علی حسینی استر آبادی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1402ق.
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368ش.
تحلیل زبان قرآن و روش‏شناسی فهم آن، محمد باقر سعیدی روشن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم، 1385ش.
تسنیم، عبدالله جوادی آملی، قم، مؤسسه اسراء، چاپ هشتم، 1387ش.
تفسیر ابن عربی، محیی الدین ابن عربی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، چاپ اول، 1422ق.
التفسیر الاثری الجامع، محمد هادی معرفت، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول، 1387ش.
تفسیر الصافی، محسن فیض کاشانی، تهران، انتشارات صدر،چاپ دوم، 1415ق.
تفسیر القرآن الکریم، مصطفی خمینی، تهران، دفتر نشر آثار امام خمینی=، چاپ اول، 1418ق.
تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، احمد خان هندی، ترجمه: محمد تقی گیلانی، تهران، شرکت تضامنی محمد حسن علمی و شرکاء، 1332ش.
تفسیر المنار، محمد رشید رضا، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، 1414ق.
التفسیر المنسوب بالامام العسکری، حسن بن علی۷، قم، مدرسه امام مهدی، چاپ اول، 1409ق.
تفسیر روایی جامع، عبدالهادی مسعودی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1395ش.
تفسیر فرات الکوفی، ابوالقاسم فرات کوفی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1410ق.
تفسیر فریقین تاریخ، مبانی، اصول، منابع، عبدالکریم بهجت‏پور، قم، آثار نفیس، چاپ اول، 1391ش.
التفسیر و المفسرون، محمدحسین ذهبی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‏تا.
دایرة المعارف اسلام، یوهانس پدرسن، هلند، انتشارات بریل، 1913م.
دایرة المعارف لیدن، کلود گیلیوت، هلند، انتشارات بریل، 2006م.
درس تفسیر، کاظم مصطفوی، سایت مدرسه فقاهت، 1392ش.
روح‏المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، سید محمود آلوسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ق.
روش‏های تأویل قرآن، محمد کاظم شاکر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،چاپ اول، 1376ش.
عوالی اللئالی العزیزة فی الاحادیث الدینیة، محمد بن ابی جمهور، قم، دارسید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405ق.
فرق الشیعه، حسن بن موسی نوبختی، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، 1386ق.
فرهنگ ابجدی، فؤاد افرام بستانی، تهران، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1375ش.
فرهنگ اصطلاحات قرآنی، محمد یوسف حریری، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1384ش.
الفن القصصی فی القرآن الکریم، محمداحمد خلف الله، لندن، سینا- الانتشار العربی،چاپ چهارم، 1999م.
قرآن در اسلام، محمد حسین طباطبایی، قم، دار الکتب الاسلامیة، ‏چاپ دوم، 1353ش.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
کتاب التفسیر، محمد عیاشی، تهران، چاپخانه علمیه، 1380ش.
کشف الاسرار و عدة الابرار، احمد میبدی، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش.
لغتنامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.
مجمع البحرین، فخر الدین طریحی، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.
معانی الاخبار، محمد بن علی ابن بابویه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، چاپ اول، 1403ق.
معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1404ق.
المفردات فی الالفاظ القرآن الکریم، حسین راغب اصفهانی، دمشق، دار العلم - الدار الشامیه، چاپ اول، 1412ق.
مناهج التجدید، امین خولی، بی‏جا، دارالمعرفه، 1961م.
المیزان فی تفسیر القرآن، محمدحسین طباطبائی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1390ق.
نور ملکوت قرآن، محمد حسینی طهرانی، مشهد، انتشارات علامه طباطبائی، 1417ق.
وجه دین، ناصرخسرو قبادیانی، تهران، انجمن فلسفه اسلامی، چاپ34، 1397ش.
«تأویل‏های‏ تمثیلی ‏تاریخی‏ و تخیلی از قصه آدم در تفاسیر برگزیده»، محمد رضا امینی حاجی‏آبادی و محمد رضا خدایی، آموزه‏های قرآنی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی‏رضوی، ش19، 1393ش.
«قرآن و زبان نمادین»، محمدعلی رضایی اصفهانی، آموزه‏های قرآنی، دانشگاه علوم اسلام رضوی، ش12، 1389ش.
«گونه‏شناسی احادیث تفسیری؛ از نظریه تا تطبیق»، علی راد، تفسیر اهل بیت، شماره اول، بهار و تابستان، 1393ش.
«نمادانگاری مفاهیم قرآنی مرتبط به زن در تفاسیر عرفانی»، محمد رضاحاجی اسماعیلی، مهدی لطفی، پژوهش‏های ادب عرفانی، اصفهان، دانشگاه اصفهان، دوره 9، ش1، 1394ش.
اساس التأویل، نعمان بن حیون مغربی، بیروت، منشورات دار الثقافه، بی‏تا.
درایة النور نسخه2/1، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، 1388ش.