در جستجوی اطلاق جامعیت بر مشیخۀ ابن محبوب

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه مازندران دانشکده الهیات و معارف اسلامی

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه مازندران

10.22034/hs.2024.51247.3468

چکیده

جامع‌نویسی از جمله شیوه‌های رایج تدوین حدیث از طریق گردآوری و تبویب احادیث است که سابقۀ آن به قرون نخستین باز می‌گردد. در طول تاریخ می‌توان کتاب‌های حدیثی را یافت که لفظِ "جامع" را در عنوان خود دارند و برخی دیگر بدون اینکه لفظ "جامع" در عنوان بیاید به لحاظ محتوا و ویژگی‌های کتاب، جامع حدیثی تلقّی شده‌اند. "مشیخۀ ابن محبوب" از جمله کتاب‌هایی است که نجاشی آن را جامع نامیده است. سوگمندانه این کتاب به دست ما نرسیده است، ولی با وجود عدم دسترسی به نسخۀ اصلی این کتاب، با چنین ادعایی مواجه شده است که مشیخۀ ابن محبوب جزء کتاب های جامع یعنی با توجه به ویژگی‌هایی که در محتوا داشته یکی از جوامع حدیثی شیعه بوده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی، بر آن است تا با شناخت ماهیت مشیخۀ ابن محبوب، صحّت ادّعای مطرح شده درباره جامعیت کتاب را مورد بررسی قرار دهد. هر یک از نسخ تصحیح شدۀ این اثر یک مجموعه مستقل به شمار می‌آید. مقاله پیشِ‌رو درنهایت بیان می‌کند که با توجه به معیارهای ساختاری و محتوایی در تعریف جوامع حدیثی و همچنین نظر به شیوۀ‌ مشیخه نویسی محدّثان شیعه، نمی‌توان کتاب ابن محبوب را جامع حدیثی به شمار آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ختیار معرفة الرجال، محمد بن عمر کشی، تحقیق: محمد بن حسن طوسی، 1409ق.
اصحاب الاجماع و ثلاثون من فطاحل العلماء، ابراهیم مشکینی، ‏‏مؤسسه امام حسین، 1413ق.
اصول التخریج و دراسة الاسانید، محمود طحان، ریاض، 1412ق.
اصول الحدیث، عبدالهادی فضلی، ‏‏بیروت، مؤسسة أم القری، 1416ق.
اعلام الوری باعلام الهدی، فضل بن حسن طبرسی، ‏‏قم، آل البیت، 1417ق.
پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، احمد پاکتچی، ‏‏تهران، دانشگاه امام صادق۷، 1392ش.
تاریخ حدیث، سید رضا مودب، ‏‏قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1393ش.
تاریخ حدیث، سید محمد کاظم طباطبایی، انتشارات نخست، 1388ش.
تاریخ عمومی حدیث با رویکرد تحلیلی، مجید معارف، ‏‏تهران، انتشارات کویر، 1391ش.
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، ‏‏تهران، وزارت ارشاد، 1375ش.
التوحید، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1416ق.
تهذیب الأحکام، محمد بن حسن طوسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، یوسف مزی، تحقیق: بشار عواد معروف، مؤسسة الرساله، 1406ق.
تهذیب اللغه، محمد بن احمد ازهری، ‏‏بیروت، ‏‏داراحیاء التراث العربی، بی‏‏تا.
جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، محمد بن علی اردبیلی، بیروت، 1403ق.
الجامع فی الرجال، موسی شبیری زنجانی، ‏‏قم، پیروز، 1394ش.
جوامع حدیثی اهل سنت، مجید معارف، ‏‏تهران، سمت، 1385ش.
جوامع حدیثی شیعه و ‏‏بحار الانوار، محمدکاظم رحمان‏‏ستایش، ‏‏تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379ش.
جوامع حدیثی شیعه، هادی حجّت، ‏‏تهران، سمت، 1400ش.
الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته، کتبه، محمد صباغ، ‏‏بیروت، بی‏‏نا، 1418ق.
دانش رجال، ابوطالب علی‏‏نژاد، ‏‏قم، جامعه مدرسین، 1388ش.
درایة الحدیث، شادی نفیسی، بازپژوهی مصطلحات حدیثی در نگاه فریقین، ‏‏تهران، سمت، 1386ش.
الذریعة الی تصانیف الشیعة، آقابزرگ محمد محسن تهرانی، ‏‏قم، اسماعیلیان، 1408ق.
رجال الطوسی، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: محمدجواد قیومی، ‏‏قم، نشر اسلامی، 1420ق.
رجال النجاشی (فهرست اسماء مصنّفی الشیعة)، احمد بن علی نجاشی، ‏‏تحقیق: موسی شبیری، ‏‏قم، نشر اسلامی، 1407ق.
الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، محمد بن جعفر کتانی، کراچی، 1379ش.
الرسائل الرجالیه، محمد بن محمد ابراهیم کلباسی، تحقیق: محمدحسین درایتی، ‏‏‏‏قم، دارالحدیث، 1380ق.
الرعایة فی علم الدرایة و البدایة فی علم الدرایة، زین الدین بن علی عاملی، ‏‏قم، مرکز ابحاث و دراسات اسلامی، 1381ش.
الرواشح السماویه، میرداماد استرآبادی، ‏‏قم، مکتبه آیة‏الله العظمی المرعشی النجفی، 1405ق.
سبکشناخت کتاب‏های ‏حدیثی‏، مهدی غلامعلی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1390ش.
صلة الخلف، محمد رودانی، به کوشش: محمد حجی، بیروت، دارالغرب الإسلام، 1408ق.
علل الحدیث، محمد باقر بهبودی، ‏‏تهران، سنا، 1378ش.
علوم الحدیث و مصطلحه، صبحی صالح، ‏‏بیروت، ‏‏دارالعلم للملایین، 1991م.
فرهنگ اصطلاحات حدیث، محمد یوسف حریری، ‏‏قم، هجرت، 1381ش.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت:، سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت:، 1426ق.
فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، محمد بن حسن طوسی، ‏‏قم، عبدالعزیز طباطبائی، 1420ق.
قاموس الرجال، محمد تقی تستری، ‏‏قم، اسلامی، 1422ق.
قاموس قرآن، سیّد علی‌اکبر قرشی، ‏‏تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.
الکافی، محمد بن یعقوب، کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1470ق.
کتاب من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق)، ‏‏قم، نشر اسلامی، 1413ق.
کشف الغمه، علی بن عیسی اربلی، ‏‏قم، انتشارات رضی، 1421ق.
لسان العرب، محمد بن مکرّم ابن منظور، ‏‏بیروت، ‏‏دارصادر، 1414ق
مجمع البحرین، فخر الدین طریحی، ‏‏تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، 1375ش.
مشیخة الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تحقیق: الشیخ محمد جعفر شمس الدین، ‏‏بیروت، الهادی، 1426ق
مصفی المقال، آقابزرگ محمد محسن تهرانی، تصحیح: احمد منزوی، ‏‏بیروت، دارالعلوم، 1408ق.
معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة، ابن شهرآشوب، ‏‏تهران، عباس اقبال آشتیانی، 1353ش.
المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن محقق حلّی، ‏‏قم، سیدالشهداء، 1407ق.
المعتبر فی شرح المختصر، محقق حلّی، ‏‏قم، ‏‏مؤسسه سید الشهداء، 1407ق.
المعجم ‌المفهرس، ابن حجر عسقلانی، ‏‏بیروت، محمد شکور المیادینی، 1418ق.
معجم‏ رجال ‏الحدیث و تفصیل طبقات الرّواة، سید ابوالقاسم خویی، ‏‏بیروت، دارالزهراء، 1409ق.
معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، ‏‏قم، دفتر تبلیغات، 1420ق
المفردات فی غریب القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، ترجمه: حسین خداپرست، ‏‏قم، نوید اسلام، 1390ش.
مقباس الهدایة فی علم الدرایة، عبداللّه مامقانی، تحقیق: محمدرضا مامقانی، قم، مؤسسه آل البیت:، 1411ق.
منهج‌ النقد فی علوم‌ الحدیث، نورالدین عتر، دمشق، 1401ق.
وسائل الشیعة، محمد بن حسن عاملی، قم، مؤسسه آل البیت:، 1409ق.
«بازخوانی مفهوم جوامع حدیثی»، اکرم حسین‏‏زاده و سید محسن موسوی، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 65، سال 25، 1396ش.
«جامع»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، فرامرز حاج‏‏منوچهری، جلد هفدهم، به کوشش: کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، ‏‏تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1388ش.
«جامع جامع‏نویسان پیش از کلینی»، سید محمد کاظم طباطبایی، علیه رضاداد، مجله علوم حدیث، سال چهاردهم، 1388ش.
«مشیخه حسن بن محبوب»، سید محمد مهدی ابوترابی، دانش‏نامه دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، 1414ق.
«مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، محمد جواد شبیری، علوم الحدیث، سال ۳، 1420ق.