واکاوی احادیث موسوم به "ثوبی حجر" ذیل آیه 69 سوره احزاب و رویکردهای حَلّی مفسران شیعه نسبت به آن

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار/دانشگاه قرآن و حدیث

10.22034/hs.2024.50410.3223

چکیده

روایات موسوم به ثوبی حجر در تفسیر آیۀ 69 سورۀ احزاب، مکرر مورد توجه مفسران واقع شده است. با توجه به محتوای مغایر با عصمت این گونه روایات، واکاوی رویکرد مفسران در مواجهه با آن ها، از مسائل مهم تفسیرپژوهی است که می تواند نوع نگاه مخاطب به داده های تفسیری مورد استناد مفسران را اصلاح کند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد از میان سه رویکرد حلّی مفسران (پذیرش، توقف و انکار)، یک خط سیر منظم، مثلاً از پذیرش تا انکار و بالعکس دیده نمی شود. رویکرد تفاسیر روایی متقدم و معاصر به روایات مذکور، عمدتاً رویکرد پذیرش بوده، به استثنای نقل هایی که با استناد به آن ها سعی کرده اند، عنّین بودن موسی (ع) را انکار کنند. رویکرد پذیرش بعضاً در میان مفسران ادبی ـ لغوی و هم چنین کلامی ـ اجتهادی نیز دیده می شود هر چند رویکرد عمده مفسران کلامی ـ اجتهادی، انکار است و سعی دارند با دلایل عقلی روایات مذکور را ردّ کنند. رویکرد توقف را بیشتر در تفاسیر ادبی ـ کلامی، عرفانی و بعضاً اجتماعی شاهدیم؛ بنابراین نوع مواجهه مفسران با روایات مذکور به هیچ عنوان یک مواجهه یک دست نیست

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم، ترجمه فولادوند.
الأمالی، محمد بن علی ابن بابویه، تهران، کتابچی، 1376ش.
بحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، محقق / مصحح: جمعی از محققان‏، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
البحر الزخار المعروف بمسند البزار، أحمد بن عمرو البزار، المدینه المنوره - بیروت، مکتبة العلوم و الحکم، مؤسسة علوم القرآن، 1409ق.
البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بن سلیمان بحرانی، محقق/ مصحح: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم، مؤسسه بعثه، 1374ش.
البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بن سلیمان بحرانی، محقق/ مصحح: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم، مؤسسه بعثت، 1415‏‏ق.
بیان السعادة فی مقامات العبادة، محمد بن حیدر گنابادی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408‏‏ق.
پژوهشی در تفسیر قمی، پوران میرزایی، قم، انتشارات زائر، 1389ش.
تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، علی استرآبادی، محقق: حسین استاد ولی‏، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1409ق.
التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسی، ‏ مصحح: احمد حبیب عاملی‏، مقدمه‏نویس: محمد محسن آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‏تا‏.
التفسیر الأثری الجامع‏، محمدهادی معرفت، قم، ‏‏مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1387ش.
تفسیر الشریف المرتضی المسمی بنفائس التأویل‏، علی بن الحسین علم‏الهدی، مصحح: مجتبی احمد موسوی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1431ق.
تفسیر الصافی‏، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، ‏‏مقدمه و تصحیح: حسین اعلمی، تهران، نشر مکتبة الصدر، 1415ق.
تفسیر القرآن العزیز المسمّی تفسیر عبدالرزاق، عبدالرزاق بن همام صنعانی، بیروت، دارالمعرفة‏، 1411ق.
تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی، ‏محقق: طیب موسوی جزایری، قم، دارالکتاب، 1363ش.
تفسیر شریف لاهیجی، محمد بن علی اشکوری، مصحح: جلال الدین محدث، تهران، دفتر نشر داد، 1373ش.
تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‏، محمد بن محمدرضا قمی مشهدی، محقق: حسین درگاهی‏، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات، 1368ش.
تفسیر نمونه‏، ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1371ش.
تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه‏ حویزی، مصحح: هاشم رسولی، قم، نشر اسماعیلیان، 1415ق.
تفسیر نور، محسن قرائتی، ‏ تهران، مرکز فرهنگی درس‏هایی از قرآن، 1388ش.
جامع الترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1996م.
جلاء الأذهان و جلاء الأحزان (تفسیر گازر)، حسین بن حسن جرجانی، ‏تصحیح و تعلیق: جلال‏الدین محدث، مقدمه‏نویس: عزیزالله عطاردی قوچانی، تهران، دانشگاه تهران، 1378ق.
حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، عبدالحجه‏ بلاغی، قم، نشر حکمت(چاپخانه)، 1386ق.
حریر العقل من النقل و قرائه نقدیه لمجموعه من أحادیث البخاری و مسلم، سامر إسلامبولی، اسکندریه: مرکز لیفانت للدراسات الثقافیة والنشر، 2019م.
حقائق التأویل فی متشابه التنزیل‏، محمد بن حسین شریف الرضی، شارح: محمد رضا آل کاشف الغطاء، بیروت، دارالأضواء، 1406ق.
رجال الطوسی‏، محمد بن حسن طوسی، ‏ نجف: انتشارات حیدریه، 1381ش.
رجال العلامة الحلی، حسن بن یوسف حلی، قم، دارالذخائر، 1411‏‏ق.
رجال النجاشی‏، احمد بن علی نجاشی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1407ق.
روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، حسین بن علی ابوالفتوح رازی، مصحح: محمدمهدی‏ ناصح و محمد جعفر یاحقی‏‏، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‏های اسلامی، 1408ق. ‏
السنن الکبری، أحمد بن الحسین بیهقی، حیدرآباد دکن، مجلس دائرة المعارف العمانیة، 1352ق.
سواطع الالهام فی تفسیر کلام الملک العلام‏، ابوالفیض بن مبارک فیضی، قم، دارالمنار، 1417ق.
شرح مشکل الآثار، أبو جعفر طحاوی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1415ق.
صحیح ابن حبان، محمد بن حبان البُستی، بیروت، ‏‏مؤسسه الرساله، 1414ق.
صحیح البخاری، محمد بن إسماعیل بخاری، بیروت، دارطوق النجاة، 1422ق.
صحیح مسلم، مسلم قشیری نیشابوری، بیروت، دارالجیل، 1334ق.
عرائس البیان فی حقائق القرآن، روزبهان بن ابی‏نصر بقلی، محقق: احمد فرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، 2008م.
عمدة القاری شرح صحیح البخاری، محمود العینی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1431ق.
الفهرست، محمد بن حسن طوسی، نجف: المکتبه المرتضویه، بی‏تا.
متشابه القرآن و مختلفه، محمد بن علی بن ‏شهرآشوب، قم، نشر بیدار، 1369‏ق.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، تحقیق: مقدمه محمد جواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.
مختصر نهج البیان‏، محمد بن علی‏نقی شیبانی، تهران، منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة، دارالأسوة للطباعة و النشر، 1376ش.
المدرسه العقلیه کتاب «تحریر العقل من النقل» أنموذجاً‏، سامیه بنت عبدالله الأحمدی، جامعه أم القری، 2019م.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏، حسین نوری، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت:‏، قم، مؤسسة آل البیت:، 1408ق‏.
مسند أحمد، احمد ابن حنبل، بی‏جا، جمعیة المکنز الإسلامی- دارالمنهاج، 1431‏‏ق.
مشهورات بی‏اعتبار در تاریخ و حدیث، مهدی سیمایی، قم، کتاب طه، 1398‏‏ش.
المصنف لابن أبی شیبة، ابوبکر أبی شیبة، جدة – دمشق، دارالقبلة السعودیة، مؤسسة علوم القرآن، 1427ق.
معجم‏ رجال ‏الحدیث‏، ابوالقاسم خویی، قم، مرکز نشر آثار شیعه، 1410ق. ‏
معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
مفهوم النص، نصر حامد ابوزید، بیروت، المرکز الثقافی العربی، 2000م.
 مقتنیات الدرر، علی‏ حائری طهرانی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1338ش.
من النص إلی الواقع، حسن حنفی، قاهره، مرکز الکتاب للنشر، 2004م.
من وحی القرآن‏، محمد حسین فضل الله، ‏بیروت، دارالملاک، 1419ق‏.
منهج الصادقین فی إلزام المخالفین‏، فتح‏الله بن شکرالله کاشانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‏تا‏.
المیزان فی تفسیر القرآن‏، محمدحسین طباطبایی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق‏.
نهج البیان عن کشف معانی القرآن‏، محمد بن حسن شیبانی، ‏محقق: حسین درگاهی، قم، نشر الهادی، 1413ق‏.
النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، نعمت الله بن عبد الله جزائری، قم، مکتبة آیة‏الله المرعشی النجفی، 1404ق‏.
«تفسیر بینامتنی از آیه 69 سوره احزاب بر اساس ترجمه‏های ‏آلمانی و عبری قرآن کریم»، حیدر عیوضی، مطالعات قرآن و حدیث، 1396ش، شماره اول.
«تفسیر علی بن ابراهیم قمی»، سید محمدجواد شبیری، دانشنامه جهان اسلام، جمعی از محققان، جلد 7، 1393ش.
«چیستی اصطلاح حدیثی روایت منتقله و ملاک انتقال و نقد و بررسی آن»، کامران اویسی، حدیث‏پژوهی، 1400ش، شماره 25.