بررسی مبانی روایی باور به چشم زخم

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده الهیات دانشگاه علامه طباطبایی

10.22034/hs.2024.51357.3501

چکیده

باور به تاثیر چشم زخم از باورهای مشترک بین فرهنگ های مختلف است. به موازات این باور عده ای نیز آن را در زمره باورهای عامیانه و خرافی دانسته‌اند که مبنای علمی‌مقبولی برای آن وجود ندارد. روایات متعددی در منابع روایی شیعه مرتبط با این موضوع به چشم می‌خوردند. در مقاله حاضر با استفاده از منابع کتابخانه ای و روش تحلیلی ـ توصیفی به کاوش درباره روایاتی پرداخته شده است که از حقانیت چشم زخم دفاع کرده اند. این روایات در منابع متقدم به ندرت یافت می شوند. طب الائمه(ع) و مکارم الاخلاق سهم بسزایی در گسترش روایات چشم زخم در منابع شیعی داشته اند. بخش قابل توجهی از این گزارشها از منابع اهل سنت وارد میراث حدیثی شیعه شده است و بخشی از آنها هم به معصومین مستند نشده و حدیث به شمار نمی روند. عمده روایات مربوط به چشم زخم از نطر سندی ضعیف است. تنها یک روایت صحیح السند درباره چشم زخم وارد شده است که دلالت این روایت محل تردید است از این رو بر مبنای متاخران دلیل کافی برای پذیرش روایات چشم زخم وجود ندارد و پذیرش این روایات بر مبنای متقدمان نیز با دشواری هایی مواجه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احکام القرآن، جصاص، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
الاستذکار، ابن عبد البر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2000م.
‏‫الأمالی، محمد بن حسن طوسی، تحقیق و تصحیح: مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة، چاپ اول، 1414ق.
الأمان مِن أَخطار الاسفار و الزمان، سید بن طاووس، قم، آل البیت:، 1409ق.
بازمانده‏هایی از فرهنگ دوران جاهلی در تمدن اسلامی، ادوارد وسترمارک، مترجم: علی بلوک‏باشی، تهران، فرهنگ جاوید، 1396ش.
بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار، محمد باقر مجلسی (م1110ق)، تحقیق و تصحیح: جمعی از محققان، بیروت، مؤسّسة الوفاء، 1404ق.
بغیة الطلب فی تاریخ حلب، عمر بن احمد عقیلی حلبی(ابن العدیم)، تحقیق: سهیل زکار، دمشق، 1407ق.
تاریخ بغداد، خطیب احمد بن علی بغدادی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1415ق.
التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: احمد حبیب عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، دارالشریف الرضی للنشر، 1406ق.
جامع الاخبار او معارج الیقین، محمد بن محمد سبزواری، قم، آل البیت:، 1413ق/1993م.
الجامع لاحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
جنة الأمان (المصباح)، ابراهیم بن علی کفعمی(م۹۰۵ق)، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۰۳ق جوامع الجامع، فضل بن حسن طبرسی، تحقیق: ابوالقاسم گرجی، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، چاپ اول، 1412ق.
جواهر الکلام، محمدحسن بن باقر نجفی (صاحب جواهر)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
چشم‏زخم در قرآن، روایات، تاریخ و فرهنگ، علی‏رضا ملاحسنی، قم، بوستان کتاب، 1390ش.
چشم‏زخم، آلن داندس، ترجمه: معصومه ابراهیمی، تهران، نشر چشمه، 1399ش.
خاتمة المستدرک، میرزا حسین نوری،  قم، آل البیت:، 1415ق.
الخصال، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1362ش.
دعائم الاسلام، قاضی نعمان مغربی تحقیق: آصف فیضی، قم، مؤسسه آل البیت:، چاپ دوم، 1385ق.
الدعوات (سلوة الحزین)، قطب الدین سعید بن هبة الله راوندی، قم، مدرسة الإمام المهدی7، 1407ق.
دلائل النبوة، احمد بن حسین بیهقی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1405ق/1985م.
رجال الکشی(اختیار معرفة الرجال‏)، محمد بن عمر کشی، تحقیق: مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت:، 1363ش.
رجال النجاشی، احمد بن علی نجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، ششم، 1365ش.
الرجال، ابن داود، نجف، منشورات مطبعة الحیدریه، 1392ق/1972م.
الرجال، احمد بن حسین غضائری، تحقیق: سید محمد رضا جلالی، قم، دارالحدیث، 1380ش.
الرجال، محمد بن حسن طوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1415ق.
السنن، ابن ماجه محمد بن یزید قزوینی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
السنن، محمد بن عیسی ترمذی، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
سیر اعلام النبلاء، شمس الدین ذهبی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413ق.
‏‫شرح الاخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، قاضی نعمان مغربی(م۳۶۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، ۱۴۱۴ق.
شعب الایمان، احمد بن حسین بیهقی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق/1990م.
صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت، دارالفکر للطباعه، 1401ق/ 1981م.
صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
طب الائمه:، عبد الله و حسین ابن بسطام قم، انتشارات رضی، 1411ق.
الطب النبوی، ابن قیم محمد بن أبی بکر جوزیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
العدة فی اصول الفقه، محمد بن حسن طوسی، قم، تیزهوش، 1417ق/1376ش.
عوالی اللئالی، ابن ابی جمهور احسائی، قم، بی‏نا، 1403ق/1983م.
عیون أخبار الرضا7، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تحقیق: مهدی‏ لاجوردی، تهران، نشر جهان‏، 1378ق.
فقه الرضا7، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، آل البیت:، 1406ق.
الفهرست، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: جواد قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
الکامل، عبدالله ابن عدی، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
کتابخانه ابن طاووس، اتان کلبرک، ترجمه: سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی، 1371ش.
کشف الخفاء، اسماعیل بن محمد عجلونی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408ق.
کنز العُمّال، علی بن حسام الدین متّقی هندی، (م975ق)، تصحیح: صفوة السفّا، بیروت، مکتبة التراث الإسلامی، 1397ق.
لسان العرب، ابن منظور محمد بن مکرم، قم، نشر ادب الحوزه، 1405ق.
المجازات النبویه، السید الشریف الرضی، تحقیق: طه محمد الزینی، مکتبة بصیرتی، قم، بی‌تا.
المجتنی من الدعاء المجتبی‌، سید بن طاووس، تحقیق: صفاء الدین صبری، مشهد، بی‏نا، 1412ق.
‏‫مجمع البیان، امین الاسلام الفضل بن حسن طبرسی، تحقیق: هاشم رسولی و فضل الله یزدی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
مجمع الزوائد و منبع الفوائد، نور الدین علی بن ابی بکر هیثمی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408ق/1988م.
مرآة العقول، مجلسی، محمد باقر، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴.
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ‏حسین بن محمد تقی‏ نوری، تحقیق: مؤسسة آل البیت:‏، قم، مؤسسة آل البیت:‏‏‏،‏ 1408ق.
مسند ابی حنیفه، ابو نعیم أحمد بن عبد الله اصبهانی، ریاض، مکتبة الکوثر، 1415ق/1994م.
المسند، احمد ابن حنبل، بیروت، دارصادر، بی‏تا.
مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، محمد بن حسن طوسی، بیروت‏، مؤسسة فقه الشیعة، 1411ق.
معانی الأخبار، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1403ق.
المعجم الکبیر، طبرانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
المغنی فی الضعفاء، شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق/1997م.
‏‫مکارم الأخلاق، حسن بن فضل طبرسی، قم، انتشارات الشریف الرضی، چاپ چهارم، 1412ق/1370ش.
‏‫من لا یحضره الفقیه‏، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413ق.
الموضوعات، عبدالرحمن بن علی جوزی، تحقیق: عبدالرحمان محمد بن عثمان، مدینه، محمد عبدالمحسن صاحب المکتبة السلفیة بالمدینة المنوره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
مهج الدعوات و منهج العبادات، سید بن طاوس، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1414ق.
میزان الاعتدال، شمس الدین ذهبی، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفه، 1382ش.
المیزان فی تفسیر القرآن‏، سید محمدحسین طباطبایی‏، بیروت‏، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، 1390ق‏.
النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، مبارک بن محمد بن اثیر، تحقیق: طاهر احمد زاوی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1367ش.
نهج البلاغة، محمد بن حسین‏ شریف الرضی، تحقیق: صبحی صالح، قم، هجرت، 1414ق.
وسائل الشیعة، محمد بن حسن حر عاملی‏، تحقیق: مؤسسة آل البیت:، قم، مؤسسة آل البیت:‏، 1409ق.
الهدایة الکبری، حسین بن حمدان، بیروت، مؤسسه البلاغ، چاپ چهارم، 1991م.
«واکاوی مبانی نقلی اعتقاد به تأثیر آیۀ وَ اِن یَکاد برای دفع چشم‏زخم»، اسماعیل اثباتی،  پژوهشنامه معارف قرآنی، دوره 14(پیاپی55)، 1402ش، ص 181-213.
«بررسی مبانی قرآنی اعتقاد به چشم‌زخم»، اسماعیل اثباتی، علوم قرآن و حدیث، دوره 55 (پیاپی111)، 1402ش،  ص9-35.
«منبع‌شناسی و اعتبارسنجی دعاهای طبی»، اسماعیل اثباتی، سراج منیر، دوره  11 (پیاپی39)، تابستان 1399ش، ص9-34.
«سند‏سازی‏های کتاب طب الائمه، منسوب به فرزندان بسطام»، عمید رضا اکبری و محمد کاظم رحمان ستایش، مطالعات فهم حدیث، سال نهم، شماره دوم (پیاپی 18)، بهار و تابستان 1402ش، ص185-213.