فرضیه‌های انتسابِ کتاب فضائل الصحابه به دارقطنی در بوته نقد

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران.

10.22034/hs.2024.51439.3519

چکیده

دارقطنی از جمله دانشیان طیف فقیهان-محدثان شافعی قرن چهارم هجری و شناخته شده با تالیف کتاب «علل الحدیث» در آسیب شناسی احادیث و تصنیف کتاب «السنن» در احادیث فقهی است. از جمله تالیفات منسوب به دارقطنی، کتاب «فضائل الصحابه و مناقبهم و قول بعضهم فی بعض» در موضوع مناقب نگاری صحابه است که در آن روایاتی بر خلاف اندیشه شیعی در فضیلت شیخین از لسان امامان شیعه گزارش شده است که بر اهمیت واکاوی آن می افزاید . این پژوهش با روش تحلیل انتقادی و بر پایه معیارهای نقد متون تاریخی و حدیثی و اصول بازیابی میراث مفقود, دلایل هر یک از مخالفان و موافقان صحت انتساب یا عدم انتساب کتاب فضائل الصحابه به دارقطنی را به نقد سپرده است تا دیدگاه معیار را آشکار سازد. این پژوهش اثبات می کند که دیدگاه اصالت تالیف این اثر از سوی دار قطنی از رحجان و قوت برخوردار است و ادله تردید در صحت انتساب آن به دار قطنی از کاستی و ضعف برخوردار است و روایات فضائل شیخین در این اثر را باید در گفتمان کلامی- تاریخی زمانه دار قطنی به تحلیل نشاند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن‌کریم.
الاختصاص، محمد مفید، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم، المؤتمَر العالمی لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.
الإصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، تحقیق: علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
اضواء علی السنة المحمدیة، محمود ابوریه، بی‌جا، البطحاء، بی‌تا.
الاعلام، خیرالدین زرکلی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1980م.
الزامات و التتبع، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: مقبل هادی الوداعی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1405ق.
الامام ابوالحسن الدارقطنی و آثاره العلمیة، عبدالله رحیلی، جده، الخضراء، بی‌تا.
الانساب، عبدالکریم سمعانی، تحقیق: عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان، 1408ق.
ایضاح المکنون، اسماعیل باشا، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
البدایة و النهایة، اسماعیل ابن‌کثیر، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالتراث العربی، 1408ق.
برنامج، محمد بن جابر وادی‌آشی، تحقیق: محمد محفوظ، بیروت، دارالمغرب الاسلامی، 1400ق.
تاریخ الأدب العربی، کارل بروکلمان، ترجمه: عبدالحلیم نجار، قم، دارالکتاب الاسلامی، 2006م.
تاریخ التراث العربی، فؤاد سزگین، مترجم: محمود فهمی حجازی، ریاض، تعلیم‌العالی، 1411ق.
تاریخ بغداد، احمد خطیب بغدادی، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
تاریخ اربل، شرف‌الدین ابن‌مستوفی، تحقیق: سامی الصقار، عراق، وزارة الثقافة و الاعلام، 1980م.
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد ذهبی، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1413ق.
تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن ابن‌عساکر، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
التدوین فی أخبار قزوین، عبدالکریم رافعی قزوینی، تحقیق: عزیزالله عطاردی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408ق.
تقریب التهذیب، ابن‌حجر عسقلانی، تحقیق: محمد عوامه، حلب، دارالرشید، 1411ق.
تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری یا رنسانس اسلامی، آدام متز، ترجمه: علی‏رضا ذکاوتی، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
تهذیب التهذیب، احمد ابن‌حجر عسقلانی، بیروت، دارصادر، 1325ق.
تهذیب الکمال، یوسف مزی، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، الرسالة، 1406ق.
الجزء الحادی عشر من فضائل الصحابة، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: حلوانی، جده، دار ماجد عسیری، 1422ق.
الجزء الحادی عشر من فضائل الصحابة، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: محمد رباح، مدینه، مکتبة الغرباء الأثریة، 1419ق.
الحجة فی بیان المحجة، ابوالقاسم طلیحی، تحقیق: محمد بن ربیع، ریاض، دارالرایة، 1419ق.
درایة الحدیث، کاظم شانه‌چی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1396ش.
درس‌نامه وضع حدیث، ناصر رفیعی‌محمدی، قم، نشر المصطفی، 1390ش.
ذکر أسماء تابعین، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: کمال یوسف حوت، بیروت، دارالکتب الثقافیه، 1406ق.
الرسالة المستطرفة، محمد بن جعفر کتانی، بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، 1414ق.
الرعایة فی علم الدرایة، زین‌الدین شهید ثانی، تحقیق: عبدالحسین بقال، قم، مکتبة آیة الله مرعشی، 1408ق.
رؤیة الله، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: ابراهیم محمد العلی و احمد فخری الرفاعی، اردن، المنار، 1411ق.
الزهد الکبیر، احمد بن حسین بیهقی، تحقیق: عامر احمد حیدر، بیروت، دارالجنان، 1408ق.
السنن، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت، الرسالة، 1424ق.
سؤالات البرقانی للدارقطنی، احمد برقانی، تحقیق: عبدالرحیم القشقری، لاهور، جمیلی، 1404ق.
سؤالات الحاکم النیسابوری للدارقطنی، محمد حاکم نیشابوری، تحقیق: موفق بن عبدالقادر، ریاض، المعارف، 1404ق.
سؤالات السلمی للدارقطنی، محمد بن حسین سلمی، تحقیق: سعد بن عبدالله و خالد بن عبدالرحمن، بی‌جا، بی‌نا، 1427ق.
سؤالات حمزة بن یوسف للدارقطنی، حمزة بن یوسف سهمی، تحقیق: موفق بن عبدالله، ریاض، المعارف، 1404ق.
سیر أعلام النبلاء، محمد بن احمد ذهبی، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت، الرسالة، 1414ق.
سیر تدوین و تطور صحابه‌نگاری، محمدرضا هدایت‌پناه، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، 1398ش.
سیطره سبک مناقب‌نگاری در سده ششم و هفتم هجری، مهدی غلامعلی، قم، دارالحدیث، 1391ش.
شعب الإیمان، احمد بن حسین بیهقی، تحقیق: زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.
الضعفاء الصغیر، محمد بن اسماعیل بخاری، تحقیق: محمود ابراهیم زائد، بیروت، دارالمعرفة، 1406ق.
ضعفاء و المتروکون، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: موفق بن عبدالله، ریاض، المعارف، 1404ق.
طبقات الشافعیه الکبری، تاج‌الدین سبکی، تحقیق: محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، بی‌تا، هجر للطباعة والنشر و التوزیع، 1413ق.
العلل، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: محفوظ الرحمن السلفی، ریاض، دارالطیبه، 1409ق.
علم الحدیث، کاظم شانه‌چی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1397ش.
فرهنگ فلسفی، جمیل صلیبا، ترجمه: منوچهر صانعی دره‌بیدی، بی‌جا، حکمت، 1366ش.
فضائل أبی‌بکر الصدیق، محمد بن علی عشاری، تحقیق: عمرو عبدالمنعم، بی‌جا، دارالصحابة، 1413ق.
فضائل الصحابة، احمد بن حنبل، تحقیق: وصی‌الله بن محمد عباس، قاهره، دار ابن‌الجوزی، 1430ق.
فضائل الصحابة، احمد بن شعیب نسائی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1405ق.
الفهرست، محمد بن اسحاق ابن‌ندیم، تحقیق: رضا تجدد، تهران، بی‌نا، بی‌تا.
کشف الظنون، مصطفی عبدالله حاجی خلیفه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن‌منظور، تحقیق: جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
لسان المیزان، ابن‌حجر عسقلانی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
لغتنامه دهخدا، علی‌اکبر دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1372ش.
مباحثی در تاریخ حدیث، مجید معارف، تهران، نَباء، 1396ش.
مجمع البحرین، فخرالدین طریحی، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، 1375ش.
المجموع فی ضعفاء و المتروکین، عبدالعزیز سیروان، بیروت، دارالقلم، 1405ق.
معجم الصحابة، عبدالباقی ابن‌قانع، تحقیق: صالح بن سالم المصراتی، مدینه، مکتبة الغرباء الأثریة، 1418ق.
معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
المنتظم، عبدالرحمن ابن‌جوزی، تحقیق: محمد و مصطفی عبدالْقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412ق.
منطق فهم حدیث، محمدکاظم طباطبایی، قم، مؤسسه امام خمینی، 1390ش.
مؤتلف و مختلف، علی بن عمر دارقطنی، تحقیق: موفق بن عبدالقادر، بیروت، مغرب الاسلامی، 1406ق.
موضع أوهام الجمع و التفریق، احمد خطیب بغدادی، تحقیق: عبدالْمُعطی قلعجی، بیروت، المعرفة، 1407ق.
النجوم الزاهرة، یوسف ابن‌تغری، قاهره، وزارة الثقافة و الإرشاد القومی، 1383ق.
وفیات الأعیان، احمد ابن‌خلکان، تحقیق: احسان عباس، قم، منشورات الرضی، بی‌تا.
«بررسی روایات فضائل خلفا از لسان اهل‌بیت: در کتابی منسوب به دارقطنی»، امیر رشیدی و حامد دژآباد، پژوهشنامه امامیه، ش9، 1398ش.
«تحلیل روش و آسیب‌های مناقب‌نگاری علمای شافعی درباره امیرالمؤمنین»، علیرضا آزادی و محمدحسن زمانی، حدیث و اندیشه، ش19، 1394ش.
«روش کشف تدلیس و انگیزه‌های آن در مناسبات روایی اسلامی»، محمد عافی‌خراسانی و روح‌الله شهیدی، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش69، 1400ش.
«شیوه‌های بازیابی میراث مفقود اسلامی»، علی راد، آینه پژوهش، ش101، 1385ش.
«کتاب‌شناسی تاریخی مناقب‌نگاری اهل بیت: از آغاز تا پایان قرن سوم»، حسن اصغرپور، مشکوة، ش102، 1388ش.
"Criticism of the Proto-Hadith Canon:al-Daraqutni's adjustment of the Sahihayn",Jonathan A. C. Brown, Journal of Islamic studies,vol. 15, no. 1(2004); EI2, s. v.