تبیین رابطۀ عقل و غنی بر اساس احادیث اهل بیت علیهم السلام

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، گروه اخلاق، دانشگاه معارف، قم، ایران.

2 استاد دانشگاه قرآن و حدیث

10.22034/hs.2024.51051.3418

چکیده

احساس غنی و بی‌نیازی، آرزوی همه انسان‌هاست. منابع دینی، اکمال عقل را راه رسیدن به این احساس می‌دانند. اما چگونگی تأثیر اکمال عقل بر غنی، سؤالی اساسی است. هدف این پژوهش ارائۀ مبانی علمی و نظری احساس بی‌نیازی از طریق کشف و تبیین رابطۀ عقل و غنی است. این پژوهش با استفاده از روش مفهوم‌شناسی مفاهیم دینی و به‌کارگیری روش تحلیل و تبیین متون دینی، به تبیین این رابطه پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که زهد، توکل و عبودیت سه مؤلفه اصلی در تبیین این رابطه هستند. اکمال عقل موجب دستیابی به این سه مؤلفه می‌شود. در سایه حصول این عوامل، انسان می‌تواند به غنی و بی‌نیازی برسد که از درون انسان نشئت می‌گیرد و مال و ثروت در حصول آن اثری ندارد. تکامل و رشد عقل که قوه‌ای است که از قدرت تشخیص برخوردار است و در پی آن بازدارندگی از امور رذل یا دعوت به افعال نیک دارد، موجب رسیدن انسان به مؤلفه‌هایی است که برای حصول بی‌نیازی لازم است. این عوامل در کنار هم انسان را به غنی و بی‌نیازی می‌رسانند. نقص در هر یک از این عوامل، موجب بروز آسیب و مانعی برای رسیدن انسان به غنی خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
الأخلاق، عبدالله شبّر، مطبعة النعمان، نجف اشرف، مطبعة النعمان، بی‏تا.
إرشاد القلوب إلی الصواب (للدیلمی)، حسن بن محمد دیلمی، قم، چاپ اول، قم، 1412ق.
أعلام الدین فی صفات المؤمنین، حسن بن محمد دیلمی، قم، چاپ اول، 1408ق.
الأمالی، محمد بن محمد مفید، بی‏نا، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1413ق.
آسیب‏شناخت حدیث، عبدالهادی مسعودی، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۹ش.
‏‏بحار الانوار، محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، بیروت، بی‏نا، چاپ دوم، 1403ق.‏‏
تحف العقول، حسن بن علی بن شعبه حرانی، قم، بی‏نا، چاپ دوم، 1363ق.
ترتیب خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، حسن بن یوسف علامه حلی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۱ش.
تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، عبد الواحد بن محمد تمیمی آمدی، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1366ش.
تفسیر القمی، علی ابن ابراهیم قمی، قم، بی‏نا، چاپ سوم، 1404ق.
تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، احمد بن محمد بن مسکویه، بی‏جا، طلیعة النور، 1426ق.
تهذیب اللغة، محمد بن احمد ازهری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1421ق.
تهذیب نفس و سیر و سلوک از دیدگاه امام خمینی، روح الله خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، 1387ش.
تیسیر المطالب، یحیی بن حسین هارونی، صنعا، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، 1422ق.
جامع السعادات، مهدی بن ابی ذر نراقی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‏تا.
جمهرة اللغة، محمد بن حسن ابن درید، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، 1988م.‏‏
الحیاة، محمد رضا حکیمی، محمد حکیمی، علی حکیمی، ترجمه: احمد آرام، تهران، بی‏نا، چاپ اول، 1380ش.
الخصال، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی ابن بابویه، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1362ش.
الذریعة إلی حافظ الشریعة (شرح أصول الکافیشرح أصول الکافی جیلانی)، رفیع الدین محمد بن محمد مؤمن جیلانی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1429ق.‏‏
رجال الطوسی، محمد بن الحسن طوسی، قم، بی‏نا، چاپ سوم، 1373‏‏ش.‏‏
رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، محمد بن عمر کشی، مشهد، بی‏نا، چاپ اول، 1409ق.‏‏‏‏
رجال النجاشی، احمد بن علی نجاشی، قم، بی‏نا، چاپ ششم، 1365‏‏ش.‏‏
روش فهم روان روان‏شناختی متون دینی، عباس پسندیده، مشهد، آستان قدس رضوی‏، چاپ  سوم، 1400ق.
روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ط، القدیمة)، ، محمد بن احمد فتال نیشابوری، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1375‏‏ش.‏‏
شرح أصول الکافی (صدرا)، محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تهران، بی‏نا، چاپ اول، 1383‏‏ش.‏‏
شرح الکافی-الأصول و الروضة، محمد صالح بن احمد مازندرانی، تهران، بی‏نا، چاپ اول، بی‏نا، چاپ اول، 1382ق.‏‏‏‏
شرح حدیث «جنود عقل و جهل»، روح الله خمینی، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1382ش.
شرح ریاض الصالحین من‌ کلام‌ سید المرسلین‌، محمد بن صالح عثیمین، یحیی بن شرف نووی، ریاض، مدار الوطن للنشر. ۱۴۲۶ق.
الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، اسماعیل بن حماد جوهری، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، 1376‏‏ق.
علل الشرائع، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1385ش.
عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، محمد بن زید الدین ابن أبی جمهور، قم، بی‏نا،  چاپ اول، 1405ق.‏‏‏‏
عیون الحکم و المواعظ، علی بن محمد لیثی واسطی، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1376‏‏ش.‏‏
غرر الحکم و درر الکلم، عبد الواحد بن محمد تمیمی آمدی، بی‏نا، چاپ دوم، قم، بی‏نا، چاپ دوم، 1410ق.‏‏‏‏
الفروق فی اللغة، حسن بن عبدالله عسکری، بی‏نا، چاپ اول، بیروت، بی‏نا، چاپ اول، 1400ق.
الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا۷، منسوب به علی بن موسی الرضا۷، مشهد، بی‏نا، چاپ اول، 1406ق.‏‏‏‏
الکافی (ط، الإسلامیة)، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، اسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.‏‏‏‏
الکافی (ط، دار  دارالحدیث)، محمد بن یعقوب کلینی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ‏1429ق.
کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، قم، بی‏نا، چاپ دوم، 1409ق.
کتاب الماء، عبدالله بن محمد أزدی، تهران، بی‏نا، چاپ اول، 1387ش.
کشف الغطاء عن وجوه مراسم الإهتداء، محمد حسن بن محمد معصوم قزوینی، قم، کنگره بزرگداشت محققان ملا مهدی و ملا احمد نراقی، 1380ش.
الکشف الوافی فی شرح أصول الکافی، محمد هادی بن معین الدین محمد شریف شیرازی، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1430ق / 1388ش.
کنز الفوائد، محمد بن علی کراجکی، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1410ق.‏‏‏‏
لسان العرب، محمد بن مکرم بن منظور، بیروت، بی‏نا، چاپ سوم، 1414ق.
لسان المیزان، احمد بن علی بن حجر عسقلانی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
اللُّمع فی التصوف، عبدالله بن علی ابو نصر سراج، تهران، بی‏نا، بی‏تا.
مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد طریحی، تهران، بی‏نا، چاپ سوم، 1375ش.
مجموعه آثار استاد شهید مطهری، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، 1376 ه.ش.
مجموعۀ ورّام، مسعود بن عیسی ورام بن أبی فارس، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1410ق.‏‏‏‏
المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، قم، بی‏نا، چاپ دوم، 1371ق.‏‏‏‏
المحکم و المحیط الأعظم، علی بن اسماعیل ابن سیده، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421‏‏ق.
المحیط فی اللغة، إسماعیل بن عباد صاحب بن عباد، بیروت، بی‏نا، چاپ اول، 1414ق.
مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، علی بن حسن طبرسی، نجف، بی‏نا، چاپ دوم، 1344ش.
المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، أحمد بن محمد فیومی، قم، بی‏نا، چاپ دوم، 1414ق.
معانی الأخبار، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، محمد بن علی ابن بابویه، بی‏نا، چاپ اول، 1403ق.‏‏‏‏
معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم خویی، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
معجم مصطلحات الرجال و الدرایة، محمدرضا جدیدی نژاد، محمدکاظم رحمان ستایش، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1404ق.
معراج السعادة، احمد بن محمدمهدی نراقی، قم، هجرت، 1378ش‏‏.
مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، بیروت، چاپ اول، 1412ق.
مکارم الاخلاق، برهان الدین نسفی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2011م.‏‏
من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، بی‏نا، چاپ دوم، 1413ق.‏‏‏‏
منازل السائرین إلی الحق المبین، سلیمان بن علی تلمسانی، قم، بیدار، 1371ش‏‏.
المؤمن، حسین بن سعید کوفی اهوازی، قم، بی‏نا، ‏1404ق.
نقد الرجال، مصطفی بن حسین تفرشی، قم، مؤسسه آل البیت:، ۱۴۱۸ق.
نهج البلاغة (للصبحی صالح)، محمد بن حسین شریف الرضی، قم، چاپ اول، 1414ق.‏‏‏‏
الوجیزة فی الرجال، محمدباقر بن محمد تقی مجلسی، محمدکاظم رحمان ستایش، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بی‏تا.
وسائل الشیعه، محمد بن حسن شیخ حر عاملی، قم، بی‏نا، چاپ اول، 1409ق.‏‏
«راهبردهای قرآنی و روایی مقابله با احساس فقر»، محمد ساقیان، مجلۀ پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره 41، ص169 - 133.
«روش فهم و تبیین گزاره‏های ‏دینی (قرآن و حدیث)»، عباس پسندیده، مجلۀ حدیث و اندیشه، 1386، شماره 3، ص33-47.
«روش مفهوم مفهوم‏شناسی موضوعات اخلاقی و کاربست آن در مفهوم حیا»، عباس پسندیده، مجلۀ اخلاق وحیانی، 1396، شماره دوم، ص67 - 95.
«گونه‌شناسی شناخت‌های اثرگذار در اخلاق»، سمانه مطلق مجد، عباس پسندیده، شادی نفیسی، مجلۀ علوم حدیث، شماره 65، ص88 - 106.
«مهارت غلبه بر فقر مالی در قرآن»، عبدالعلی پاکزاد، مجلۀ پژوهش‏های قرآنی، شمارۀ 57.
«همبستگی قناعت و آرامش روان از منظر امام علی در نهج ‌البلاغه»، ابراهیم کلانتری، لیلا جنتی، مجلۀ پژوهش‌نامه اخلاق، شماره 17، ص44 -27.