واکاوی عوامل اجتماعی و سیاسی مؤثر بر جامع نگاری در شیعه در قرن 3 و 4 هجری

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

2 استادیار دانشگاه مازندران دانشکده الهیات و معارف اسلامی

3 دانشجو دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه تربیت مدرس؛ تهران

10.22034/uh.2024.51294.3483

چکیده

از مهم‌ترین میراث به‌جای‌مانده از متقدمان شیعه که نزد علما و فرهیختگان تشیع نقش بسزایی دارد و عامل اصلی شکل‌گیری رفتار و فرهنگ شیعی است، کتب جوامع حدیثی است. این کتاب‌ها همواره در تاریخ موزد استفاده بزرگان مکتب برای صدور احکام شرعی و عقیدتی بوده است. سؤال اصلی پژوهش حاضر آن است که چرا با وجود میراث حدیثی شیعه در قرن 3 و 4 هجری، بزرگانی چون مرحوم کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی تمام زحمت خود را در جهت نگارش این کتب نمودند با وجود آنکه میراث شیعه به صورت اصول اربعمائة و... موجود بوده است. در این جستار به روش توصیفی ـ تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که چه عواملی سیاسی و اجتماعی نویسندگان جوامع حدیثی را به نگارش کتاب‌های جامع وا داشت و خاستگاه اجتماعی و سیاسی این کتاب‌ها چه بوده است؟ که با استفاده از منابع تاریخی و حدیثی این نتیجه حاصل شد که عوامل اجتماعی و سیاسی گوناگونی سبب شد تا نگارنده‌های کتب اربعه حدیثی به این مهم دست یازند و بویژه فقدان امام معصوم و احتیاج به پاسخ‌گویی به نیازهای مختلف جامعه موجب نگارش گردید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آثار البلاد و اخبار العباد، زکریا بن محمّد قزوینی، جهانگیر میرزا قاجار، میرزا هاشم محدث، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۳ش.
آشنایی با علوم حدیث، علی نصیری، قم، نشر هاجر، 1389ش.
آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر، علی اصغر فقیهی، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۶ش.
الإحتجاج علی أهل اللجاج، احمد بن علی طبرسی، تحقیق: محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق.
احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ابوعبدالله مقدسی، تحقیق: علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، بی‌تا.
احکام القرآن، جصاص، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی، جوئل کرمر، مترجم: محمدسعید حنایی‌کاشانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1375ش.
اخلاق الوزیرین، ابوحیان توحیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، محمد بن حسن شیخ طوسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۷ش.
اوضاع اجتماعی سیاسی فرهنگی بغداد در زمان آل بویه، اعظم رضایی، تهران، شهرآب، ۱۳۹۶ش.
ایران در صورة الارض (سفرنامه ابن حوقل)، ابن حوقل، تحقیق: جعفر شعار، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۶ش.
بررسی تطبیقی رواداری مذهبی در عصر آل بویه و سلجوقیان، محمد دهقانی، قم، نشر ادیان، ۱۳۹۳ش.
تاریخ ابن خلدون، عبدالرحمن ابن خلدون، مترجم: عبدالمحمّد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶ش.
تاریخ اجتماعی شیعیان، محسن الویری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دوم، ۱۳۹۹ش.
تاریخ الاسلام، محمد بن احمد ذهبی، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۵ق.
تاریخ الحکما، علی بن یوسف قفطی، به کوشش: بهین دارایی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۷ش.
تاریخ الیعقوبی، احمد بن اسحاق یعقوبی، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۳۵ق.
تاریخ آموزش در اسلام، احمد شلبی، مترجم: محمدحسین ساکت، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361ش.
تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، محمد کاظم رحمتی، مهدی احمدی، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، احمدرضا خصری، تهران، سمت، ۱۳۷۸ش.
تجارب الامم، ابوعلی مسکویه، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران، دارسروش للطباعة و النشر، ۱۳۷۹ش.
تصحیح الإعتقاد، محمد بن محمد مفید، به کوشش: هبةالدین شهرستانی، بیروت، دارالکتب الإسلامی، ۱۴۰۳ق.
تفسیر و مفسران، محمدهادی معرفت، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، ۱۳۷۹ش.
جوامع السیره، علی بن محمد بن حزم، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
الذریعة الی تصانیف الشیعه، محمد محسن آغابزرگ طهرانی، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
رجال النجاشی، احمد بن علی نجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، ششم، 1365ش.
صاحب بن عباد: شرح احوال و آثار، احمد بهمنیار، تحقیق: محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
الغیبة، محمد بن ابراهیم نعمانی، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.
الغیبة، محمد بن حسن شیخ طوسی، تحقیق: عبادالله تهرانی و علی‌احمد ناصح، قم، دارالمعارف الإسلامیة، ۱۴۱۱ق.
الفصول المختارة، محمد بن محمد مفید، تحقیق: سیّد علی میرشریفی، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
الفهرست، محمّد بن اسحاق ابن ندیم، محمّدرضا تجدد، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
الفهرست، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: جواد قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن اثیر، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
کتاب البغداد، احمد ابن ابی طیفور، تحقیق: سید عزت العطار الحسینی، قاهره، مکتبة الخانچی، 1423ق/2002م.
الکلینی و الکافی، عبدالرسول غفار، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
متن و ترجمه کمال الدین و تمام النعمه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، منصور پهلوان، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۲ش.
مجالس المؤمنین، نور الله بن شریف الدین شوشتری، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
مختصر تاریخ الدول، غریغوریوس بن هارون ابن العبری، ترجمه: عبدالمحمّد آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن الحسین مسعودی، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، بی‌تا.
معالم ‌العلماء، محمّد بن علی بن ‌شهر آشوب، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ق.
مقدمه فتح الباری، ابن حجر عسقلانی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
من لا یحضره الفقیه‏، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413ق.
المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، أبوالفرج عبدالرحمن ابن جوزی، تحقیق: محمّد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
الموضوعات، عبدالرحمن بن علی جوزی، تحقیق: عبدالرحمان محمد بن عثمان، مدینه، محمد عبدالمحسن صاحب المکتبة السلفیة بالمدینة المنوره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
النقض، عبدالجلیل قزوینی رازی، سیّد جلال الدین حسینی ارموی، بی‏جا، بی‏نا، ۱۳۳۱ق.
نگاهی به تاریخ تفکر امامیه؛ از آغاز تا ظهور صفویه، مهدی فرمانیان، مصطفی صادقی کاشانی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ابن‌خلکان، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، دارصادر، بی‏تا.
«آل بویه»، کلود کاهن، علی بحرانی پور، رشد آموزش، ۱۳۸۳ش، ش۱۵.
«از سازمان وکالت تا فقاهت»، جباری، موعود، ۱۳۸۲ش، ش۳۸.
«تأثیر آموزه‌های قرآنی و حدیثی بر تمدن عصر آل بویه و نفوذ آن بر اقدامات عملی عضدالدوله دیلمی»، رمضان رضایی، مطالعات قرآنی، ۱۴۰۰ش، ش ۴۵.
«نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، حمید عطائی نظری، دوماهنامه آینه پژوهش، ۱۳۹۷ش، ش۱۷۱.
«تقویم و عیدهای صابیان»، داود الهامی، مجله تخصصی کلام اسلامی، سال هشتم، شماره 30، بی‏تا.