تحلیل روایات کمال عقل: معنا و ماهیت کمال عقل؛ مصداق کاملان در عقل؛ عوامل و زمینه‌های کمال عقل

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث

10.22034/uh.2025.51383.3505

چکیده

کمال عقل امری مسلم در روایات است. این پژوش با تحلیل نصگرایانه روایات عقل، کمال عقل را در«معنا، مصداق، عوامل» بررسی می‌کند و به این نتایج می‌رسد:1)کمالِ عقل شامل هر تطور ازدیادی نیست بلکه ازدیادی تدریجی در «ذات» و یا «جنود» عقل است به طوری که تمام اجزاء عقل یا جنود آن یکجا جمع گردد و حالت منتظره‌ای در این جهت باقی نماند. قدر متیقن در کمالِ ذاتِ عقل، جمع شدن اجزاء آن است ولی معلوم نیست تحقق این مقدار برای تحقق کمال نهایی کافی باشد بلکه احتمال دارد کمال در ذات عقل به یکی از اجزاء اصلی عقل یعنی «علم و فهم» برگردد. کمالِ عقل در جنود، با جمع شدن جنود تحقق می‌یابد و بهتر شدن کیفیت هر یک از جنود خارج از فرایند کمال عقل است2)کمال عقل مقوله‌ای ممکن در همه انسان هاست ولی در مقام وقوع، تنها در انبیاء، اولیا و مؤمنان به اهل بیت علیهم السلام تحقق دارد.3) عامل کمال خداست و دخالت انسان در کسب کمال تنها در حد زمینه‌سازی از طریق «تضرع، تواضع ، یقین، سکوت؛ خوبی‌های خود را کم و خوبی‌های دیگران را زیاد شمردن، نرنجیدن از درخواست مردم،علم آموزی، خواری را بهتر از عزت و فقر را بهتر از غنا دانستن» است.

کلیدواژه‌ها


أبکار الأفکار فی أصول الدین، سیف الدین آمدی، تحقیق: احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب، 1423ق.
الإختصاص‏، محمد بن محمد مفید، تحقیق: علی اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.
اساس الاقتباس، خواجه نصیرالدین طوسی، تصحیح: مدرس رضوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1361ش.
الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، محمد بن حسن طوسی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، 1406ق.
الأمالی، محمد بن حسن طوسی، تحقیق و تصحیح: مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة، چاپ اول، 1414ق.
بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار، محمد باقر مجلسی (م1110ق)، تحقیق و تصحیح: جمعی از محققان، بیروت، مؤسّسة الوفاء، 1404ق.
التعریفات، میر سید شریف جرجانی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ چهارم، 1412ق.
التعلیقة علی أصول الکافی، محمد باقر بن محمد میرداماد، تحقیق و تصحیح: مهدی رجائی، قم، انتشارات الخیام، چاپ اول، 1403ق.
توحید الامامیة، محمد باقر ملکی میانجی، تنظیم: محمد بیابانی اسکویی و علی ملکی میانجی، قم، نشر معارف اهل بیت:، 1395ش.
تهذیب اللغة، محمد بن احمد ازهری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1421ق.
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، دارالشریف الرضی للنشر، 1406ق.
الجوهر النضید، حسن بن یوسف بن مطهر حلی، تصحیح: محسن بیدارفر، قم، انتشارات بیدار، چاپ پنجم، 1371ش.
الحاشیة علی أصول الکافی، ملا محمد امین استر آبادی، قم، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، 1430ق.
الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة‏‏،‏ صدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، قم، مکتبة المصطفوی، 1368ش.
الخصال، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1362ش.
الذخیرة فی علم الکلام، الشریف المرتضی، تحقیق: سید احمد حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1411ق.
الشافی فی شرح الکافی، ملا خلیل بن غازی قزوینی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1429ق/1387ش.
شرح أصول الکافی، صدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، تحقیق: محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‏، 1383ش.
شرح الاشارات و التنبیهات، خواجه نصیرالدین طوسی، تحقیق: حسن حسن زاده آملی، قم، بوستان کتاب، 1386ش.
شرح الکافی، محمد صالح بن احمد مازندرانی، تحقیق و تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبة الاسلامیة، چاپ اول، 1382ق.
شرح و تعلیقه صدر المتألهین بر الهیات شفا، صدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی، تصحیح: نجف‏قلی حبیبی و محمد خامنه‏ای، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382ش.
الشفاء، حسین بن عبد الله بن سینا، مصحح: ابراهیم بیومی مدکور، تحقیق: سعید زاید، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی;، ۱۴۰۵ق.
صافی در شرح کافی، ملا خلیل بن غازی قزوینی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1429ق/1387ش.
الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم الملایین، چاپ اول، 1376ق‏.
علل الشرایع، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.
الفروق فی اللغة، حسن بن عبدالله‏ عسکری، بیروت، دارالافاق الجدیدة، 1400ق‏.
الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، 1409ق.
الکشف الوافی فی شرح أصول الکافی، محمد هادی بن معین الدین محمد شریف شیرازی، تحقیق و تصحیح: علی فاضلی، قم، دارالحدیث، 1430ق/1388ش.
کنز الفوائد، محمد بن علی، کراجکی، قم، دارالذخائر، چاپ اول، 1410ق.
المباحث المشرقیه، محمد بن عمر فخر رازی، قم، نشر بیدار، بی‏تا.
المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، تحقیق: جلال الدین محدث، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1371ق.
المحکم و المحیط الأعظم‏، أبوالحسن علی بن إسماعیل بن سیده المرسی، تحقیق: عبدالحمید هنداوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.
المحیط فی اللغة، صاحب، اسماعیل بن عباد، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، 1414ق.
مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1404ق.
المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، احمد بن محمد فیومی، قم، مؤسسه دارالهجرة، چاپ دوم، 1414ق.
معارف القرآن، میرزا مهدی اصفهانی، قم، نشر معارف اهل بیت:، چاپ اول، 1438ق/1396ش.
معانی الأخبار، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1403ق.
معجم مقاییس اللغه‏، احمد بن فارس، تحقیق: عبدالسلام هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی‏، 1404ق.
المغنی فی أبواب التوحید و العدل، قاضی عبد الجبار، قاهره، الدار المصریة، 1965-1962م.
مفردات ألفاظ القرآن‏‏‏،‏ حسین بن محمد راغب اصفهانی، بیروت‏، دارالقلم‏، 1412ق.
مکارم الأخلاق، حسن بن فضل طبرسی، قم، انتشارات الشریف الرضی، چاپ چهارم، 1412ق/1370ش.
من لا یحضره الفقیه‏، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413ق.
مناهج الیقین فی اصول الدین، علامه حسن بن یوسف حلی، تحقیق: یعقوب جعفری، تهران، دارالاسوة، 1415ق.
النکت فی مقدمات الاصول، محمد بن محمد مفید، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.
الهدایا لشیعة أئمة الهدی، محمد مجذوب تبریزی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1429ش/1387ش.
«تبارشناسی و بررسی حدیث گفتگوی خداوند با عقل (اَقبِل فَاَقبَلَ)»، محمد حسن فیض اخلاقی، حدیث اندیشه، ، شماره پیاپی 28، 1398ش، ص5-37.