واکاوی انگاره‌ی حدیث‌های خیالی در مجمع‌البیان؛ داوری بر نقض و ابرام‌ها

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 استاد تمام گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

10.22034/uh.2025.51510.3532

چکیده

حدیث به معنای حکایتگر سنت، مانند هر خبر و حکایت دیگری، قابلیت صدق و کذب داشته و نیازمند اعتباریابی است. تلاش‌های مختلفی در زمینه اعتبارسنجی حدیث در قرون مختلف صورت گرفته که برخی موفق و برخی با نقص‌ها و نقض‌هایی مواجه شده‌اند. یکی از آثار ناظر بر اعتباریابی حدیث، اثر «حدیث‌های خیالی در مجمع‌البیان» است که مولف آن مدعی است مراد از ابوجعفرهای تبیان طبری بوده و طبرسی در بهره از این کتاب در تشخیص مصداق اشتباه کرده و این موارد را به امام باقر(ع) منتسب کرده است. این اشتباه موجب تولید احادیث خیالی منسوب به امام باقر(ع) در این کتاب شده است. این مقاله با انتقاداتی همراه بوده و آثاری ناظر به نقد آن به صورت پراکنده نگاشته شده است. نوشتار حاضر به منظور ارائه منسجم نقض و ابرام‌های صورت گرفته در قالب یک نوشتار، و نیز تحلیل و نقد ادله ارائه شده توسط طرفین و میزان واقع‌نمایی آنها، سامان یافته است. همچنین به برخی از ادعاهایی که کمتر به آنها توجه شده - مانند عدم دسترسی طبرسی به تفسیر طبری و دس نسخه‌های خطی تبیان توسط ناسخان-، و نیز ارائه آمارهای کمی در این زمینه، در این نوشتار توجه داده شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الامثال فی القرآن الکریم، محمد بن ابی بکر ابن قیم جوزیه، بیروت، دار المعرفة، 1981م.
البرهان فی علوم القرآن، محمد بن بهادر زرکشی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
تاریخ الامم و الملوک، محمد بن جریر طبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1407ق.
التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
التبیان فی تفسیر القرآن (نسخه خطی قرن ۵)، محمد بن حسن شیخ طوسی، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، شماره مسلسل ۸۳، بی‌تا.
تفسیر الثعالبی، المسمی بـ «الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن»، عبدالرحمن بن محمد ثعالبی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی / مؤسسة التاریخ العربی، بی‌تا.
تفسیر القرآن العظیم، اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی، بیروت، دار الکتاب / مکتبة الهدی، بی‌تا.
الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، تهران، ناصر خسرو، بی‌تا.
جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن جریر طبری، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
حدیث‌های خیالی در تفسیر مجمع البیان به همراه چهار مقاله تفسیری، نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، تهران، کویر، 1390ش.
حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، محمد بن حسین شریف الرضی، قم، جامع تفاسیر نور، دار الأضواء، بی‌تا.
الخلاف، محمد بن حسن شیخ طوسی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، جماعة المدرسین، بی‌تا.
دفاع از حدیث؛ دفتر دوم: نقد ادعای جعل گسترده در احادیث شیعه، مهدی حسینیان قمی، 2 جلد، بی‌تا.
زاد المسیر فی علم التفسیر، عبدالرحمن بن علی ابن‌جوزی، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
شواهد التنزیل، عبیدالله بن عبدالله حسکانی، ترجمه: احمد روحانی، قم، دار الهدی، بی‌تا.
فقه القرآن، سعید بن هبة الله قطب راوندی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیة الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
معانی القرآن الکریم، احمد بن علی نحاس، مکه، جامعه ام‌القری، 1428ق.
نواسخ القرآن، عبدالرحمن بن علی ابن‌جوزی، نجف، شرکة أبناء شریف الأنصاری، بی‌تا.
«احادیث خیالی یا شواهد خیالی (نقدی بر کتاب حدیث‌های خیالی در مجمع البیان)»، علی علیزاده، مجله علوم حدیث، ش35و36، ۱۳۸۴، ص125-148.
«بررسی حدیث‌های خیالی در مجمع البیان و التبیان»، احمد عابدینی، مجله بینات، ش72، ۱۳۹۰، ص207-218.
«پاسخی به کتاب حدیث‌های خیالی»، مهدی حسینیان قمی، مجله علوم حدیث، ش34، ۱۳۸۳، ص156-181.
‏‫«دانش فهرست‏نویسی نسخه‏های خطی (2)»، علی صدرایی خویی، مجله پژوهش و حوزه، ش 9، بی‏تا، ص139-152.
«روش‏های فهرست‏نویسی نسخه‏های خطی»، علی صدرایی خویی و عباس محمودی، مجله علوم و معارف قرآن و حدیث، ش10، بی‏تا، ص23-58.
«نقد دیدگاه صالحی نجف‌آبادی در مورد روایات امام باقر۷ در مجمع البیان»، سیدرضا مؤدب و عبدالحسین هوشمند، حدیث‏پژوهی، ش19، ۱۳۹۷، ص25-44.
«نقدی بر حدیث‌های خیالی»، مهدی حسینیان قمی، مجله بینات، ش74، ۱۳۹۱،
ص87 - 106.
«نقدی سندشناسانه بر احادیث مجمع البیان»، نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، پژوهش‌های قرآنی، ش29و30، ۱۳۸۱، ص146 - 171.