فریضه‌دانی «طلب العلم» در بوته نقد و بازآفرینی فهم

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

گروه آموزشی علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، صندوق پستی 889-14665تهران، ایران

10.22034/uh.2025.51533.3537

چکیده

نوشتار حاضر درصدد است تا مستندِ دیدگاهِ «فریضه‌دانی طلب‌العلم بر همگان»، یعنی حدیث مشهور «طلب العلم فریضه» را براساس معیارهای سندی و دلالی بررسی نماید. روش تحقیق، روش توصیفی استنباطی است. در ابتدا به گزارش نَقل‌های متعدد این حدیث پرداخته شده و سپس بر اساس موازین فهم متن، معنای حدیث و حکم مستَنبط از آن استنباط شده است. طبق بررسی‌ها این نتیجه حاصل شده که هرچند اطمینان به صدور این حدیث -که در هیچ نقلی، سند معتبری به همراه ندارد- قابل تحصیل است؛ اما این حدیث، بر «وجوب عینی طلب علم بر همگان» دلالت ندارد و دیدگاه «فریضه‌دانی علم‌جویی» به استناد این حدیث، قابل قبول نیست؛ بلکه منتهای دلالت این حدیث عبارت است از «وجوب تعلمِ آگاهی‌ها/علوم دینیِ مبتلابهِ واجب». در پایان برخی دلالت‌ها و استلزامات این نتایج در احکام مربیان و متربیان تبیین شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احیا علوم الدین، ابوحامد غزالی، بیروت، دارالمعرفة للطباعة والنشر، بی‏تا.
إرشاد القلوب، حسن بن ابی‏الحسن دیلمی، قم، شریف رضی، 1412 ق‏.
الاسفار الاربعه، صدرالدین شیرازی، بی‌جا، دار احیاء التراث العربی، چاپ
چهارم، بی‏تا.
اسلام و مقتضیات زمان، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، چاپ اول، 1370ش.
الامالی، محمد بن محمد مفید، الأمالی، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
الأمالی، محمد بن الحسن طوسی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق.
بحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.
بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد۹، محمد بن حسن صفار، محقق / مصحح: محسن کوچه باغی، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، چاپ دوم، 1404ق.
بیست گفتار، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، بی‏تا.
تعلیم و تربیت در اسلام، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، چاپ بیست و هفتم، 1370ش.
تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، مسعود بن عیسی ورام، قم، مکتبه الفقیه بیروت، دار صعب و دارالتعارف، بی‏تا.
رجال النّجاشی، احمد بن علی نجاشی، قم، جامعه مدرسین قم، 1417ق.
روضة الواعظین، محمد بن فتال نیشابوری، تحقیق: سیدحسن الخرسان، قم، منشورات الرضی، بی‏تا.
شرح الکافی؛ الاصول والروضة، محمدصالح مازندرانی، تحقیق: ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبة الاسلامیة، چاپ اول، 1382ق.
شیعه در اسلام، سیدمحمدحسین طباطبایی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوازدهم، 1367ش.
صراط النجاه، با حواشی شیخ جواد تبریزی، ابوالقاسم خویی، تحقیق: موسی مفیدالدین عاصی، قم، مکتب نشر المنتخب، چاپ اول، 1416ق.
طلب العلم فریضه علی کل مسلم، جلال‏الدین سیوطی، تحقیق: علی حسن علی عبدالحمید، عمان، دار عمار للنشر، 1988م.
العلم و الحکمه فی الکتاب و السنه، محمد ری‏شهری، بمساعده: رضا برنجکار، قم، دارالحدیث، 1390ش.
فرض طلب العلم، محمدبن حسین آجری، تحقیق: علی بن احمد الرازجی، ریاض، مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، چاپ اول، 1431ق.
کتاب البیع، روح‏الله خمینی، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار إمام خمینی، بی‏تا.
کشف الغمه فی معرفه الائمه، علی بن عیسی اربلی، مقدمه: محمدتقی سبحانی و تحشیه، هاشم رسولی، تبریز، بنی هاشمی، 1381ق.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
کنز العمال فی سنن و الاقوال و الافعال، علاء‏الدین متقی هندی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1409ق.
کنز الفوائد، محمد بن علی کراجکی، قم، دارالذخائر، چاپ اول، 1410ق.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران، شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1390ش.
المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1371ق.
المحجة البیضاء، ملامحسن فیض کاشانی، قم، چاپ دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1417ق.
مرآة العقول فی شرح أخبار آل‌الرسول، محمد باقر مجلسی، تصحیح: سیدهاشم رسولی، تهران، ‏دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1404ق.
مصباح الشریعه، [منسوب به] امام صادق۷، بیروت، اعلمی، چاپ اول، 1400ق.
معجم رجال الحدیث‏، سید ابوالقاسم خویی‏، قم، مرکز نشر آثار شیعه‏، 1410ق.
منیة المرید فی آداب المفید والمستفید، زین‌الدین عاملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1409ق.
المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان، چاپ چهارم، بی‏تا.
الوافی، ملامحسن فیض کاشانی، تصحیح: ضیاءالدین حسینی اصفهانی، اصفهان، مکتبة الإمام امیرالمؤمنین علی۷، چاپ اول، 1406ق.
وسائل الشیعة، محمد بن حسن حرّ عاملی، قم، مؤسسه آل البیت:، چاپ اول، 1409ق.
یادداشت‌های استاد مطهری، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، چاپ اول، 1381ش.
«پژوهشی در حدیث طلب العلم»، ابوالقاسم حسین‏پور، مجله الهیات و حقوق، شماره 11، 1383، ص171-196.