دو معضل در فرایند بازسازی متون حدیثی؛ نمونه پژوهیِ بازسازی کتاب الغیبة نگاشته ابن سماعه (263 ق)

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب

10.22034/uh.2025.51782.3572

چکیده

بازسازی کتب مفقود حدیثی شیعه، اگرچه با اتخاذ الگویی نظام‌مند، در اغلب موارد به محتوای یک اثر حدیثیِ مفقود منجر می‌شود، اما گاه به رغم پیاده‌سازی همه مراحل بازسازی، ممکن است ابهام در نقش تألیفی یا انتقالی مؤلِّف، یا ابهام در عنوان تألیف، تنقیب به اثر مفقودِ مدّنظر را ناتمام یا مجمل بگذارد. این دو معضل که از آنها با عنوانِ «اجمال در تعیین مؤلِّف» و «اجمال در تعیین مؤلًّف» یاد می‌شود، به طور همزمان در فرایندِ بازسازیِ کتاب الغیبة ابن سماعه، محدث مشهور نسل سوم واقفه، بروز می‌نماید. این امر در حالی است که ابتدائاً شرایطِ بازسازی غیبت‌نگاری او تماماً فراهم به نظر می‌رسد. زیرا اولاً أسانیدِ منتهی به او در باب مهدویت، با سلسله إسناد یکسان، و با بسامد قابل اعتنایی در مهم‌ترین کتب غیبت متقدم ثبت شده و ثانیاً در برخی موارد، طرق منتهی به او، با طریق یاد شده برای مکتوبات وی در فهرستین، یکسان است. اگر چه دو معضل یادشده، بخش عمده‌ای از بازسازی اثر مذکور را ناتمام می‌گذارد، اما با این همه، دقت در أسانید برجای مانده از ابن سماعه، فواید حدیثی و کلامی قابل اعتنایی را دربردارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن
إختیار الرّجال الکشّیّ، محمد بن حسن طوسی‏‏، مشهد، ‏دانشگاه مشهد، چ1، ‏1409ق.
الإستبصار فیما اختلف الأخبار، محمد بن حسن طوسی‏‏، تحقیق: حسن خرسان، تهران، الإسلامیّة، چ1، 1409ق.
الأمالی، محمد بن علی‏‏‏‏‏‏ صدوق، ‏تهران، کتابچی، چ6، 1376ش.
الامامة و التبصرة من الحیرة، محمد بن علی‏‏‏‏‏‏ صدوق، ‏قم، مدرسه امام مهدی۷، 1404ق.
بحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
بصائر الدرجات، محمد بن الحسن بن فروخ الصفار، ‏قم، مکتبة المرعشی النجفی، چ2، 1404ق.
تاریخ نگارش‏های عربی، فؤاد سزگین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ1، 1380ش.
تأویل الأیات الظاهره، علی الاسترآبادی، تحقیق: حسین استاد ولی، ‏قم، النشر الاسلامی، چ1، 1409ق.
جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، م‍ح‍م‍د ب‍ن‏ ع‍ل‍ی اردب‍ی‍ل‍ی‏ غ‍روی‏ ح‍ائ‍ری‏، ‏بیروت، دارالأضواء، چ1، 1403 ق.
الخصال، محمد بن علی صدوق، ‏‏‏‏‏‏، تحقیق: علی‏اکبر غفاری، ‏قم: ‏قم، الجامعة ‏المدرّسین، چ1، ‏1362ش.
الرّجال‏‏، محمد بن حسن‏‏‏‏‏‏‏‏ طوسی‏‏، تحقیق‏‏: جواد قیومی، ‏قم، النشر الاسلامی‏‏، چ3، 1373ش.
علل الشّرائع، محمد بن علی صدوق، قم‏، مکتبة الدّاوری، چ1، 1385ق.
عیون أخبار الرّضا، محمد بن علی صدوق، تحقیق: مهدی لاجوردی، تهران، ‏نشرجهان‏، چ1، 1378ق.
الغیبة‏‏ للحجة، محمد بن حسن‏‏‏‏‏‏‏‏ طوسی‏‏، قم، دارالمعارف الإسلامیة‏‏، 1411ق.
الغیبة، محمد بن ابراهیم النّعمانی، تحقیق: علی اکبر غفاری، ، تهران‏، صدوق،‏ چ1، 1397ق.
غیبت نعمانی، ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم، نسخه مخطوط، کتابخانه آیة الله مرعشی، شماره 13891.
غیبت نعمانی، ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم، نسخه مخطوط، کتابخانه آستان قدس، شماره 3617.
غیبت نعمانی، ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم، نسخه مخطوط، کتابخانه آستان قدس، به شماره 1754.
غیبت نعمانی، ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم، نسخه مخطوط، کتابخانه ملک طهران، شماره 3617 .
فهرست أسامی مصنّفی الشّیعة، أحمد بن علی النّجاشی، ‏قم، الجامعة المدرسین، 1365ش.
فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول‏‏‏، محمد بن حسن‏‏‏‏‏‏‏‏ طوسی‏‏، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی‏‏‏، چ1، 1420ق.
الکافی‏‏، محمّد بن یعقوب‏‏ کلینی‏‏، تهران، دارالکتب الإسلامیة‏‏، چ4، 1407ق.
کمال ‏الدّین و تمام ‏النّعمة، محمد بن علی صدوق، تحقیق: علی اکبر غفّاری، تهران، الإسلامیّه، چ2، 1395ق.
معجم رجال الحدیث، السیّد أبوالقاسم خوئی، قم، مکتبُ الخوئی، چ5، 1413ق.
«الگوی بازسازی کتب مفقود حدیثی؛ مراحل و ملاحظات»، محمدعلی موحدی، دوفصلنامه حدیث اهل بیت:، ش2، زمستان1403ش.
«بازسازی کهن‏ترین غیبت‏نگاری واقفه و تحلیل کلامی روایات آن»، محمدعلی موحدی، ویژه‏نامه دهمین همایش ملی حدیث پژوهش، دانشگاه قرآن و حدیث، بهار 1402ش.
«باورهای امامتی و مهدویتی زیدیه متقدم با تکیه بر بازسازی اخبار المهدیّ‏» محمد علی موحدی، محمدحسین حشمت‏پور، محمدکاظم، رحمان‏ستایش، فصلنامه امامت‏پژوهی، ش27، فروردین 1399ش.
«شخصیت رجالی فزاری»، محمد علی موحدی، محمد حسین حشمت‏پور، فصلنامه علوم حدیث، ش 96، تابستان 1399 ش.