تحلیل تطبیقی دیدگاه‌های عبدالزهراء حسینی خطیب و صبری ابراهیم السید دربارۀ منابع نهج‌البلاغه مطالعۀ موردی: سخنان مشترک (منتسب به دیگران)

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

هیات علمی

10.22034/uh.2025.51454.3522

چکیده

پژوهشگران معاصر تلاش‌های زیادی برای یافتن منابع و استنادات نهج‌البلاغه انجام داده‌اند. عبدالزهراء حسینی‌خطیب یکی از این پژوهشگران است که با کتاب مصادر نهج‌البلاغة وأسانیده، اثری مهم برای منابع سخنان امام علی(ع) در نهج‌البلاغه فراهم آورده‌است. صبری ابراهیم السید پژوهشگر دیگری است که گرچه نگاهی منتقدانه به نهج‌البلاغه دارد، اما برای یافتن منابع بیشتر برای آن کوشیده است. هدف این مقاله، بررسی این مسئله است که برخورد این دو پژوهشگر با منابع نهج‌البلاغه چگونه است، که با توجه به گستردگی مطالب برای یک مقاله، آن دسته از متون نهج‌البلاغه بررسی می‌شوند که در منابع پیش از سید رضی به دیگران منتسب شده‌است. براساس نتایج تحقیق، از میان 18 خطبه‌ای که صبری ابراهیم آنها را منتسب به افرادی جز امام علی(ع) می‌داند، هشت مورد آن درست است و ده مورد خطا. بخشی از تشخیص‌های نادرست می‌تواند ناشی از استقرای ناقص باشد، اما بخشی دیگر به باورهای آشکار و نهان نویسندگان بازمی‌گردد. همچنین، بررسی روش استناد به منابع در کتاب مصادر نهج‌البلاغه وأسانیده نشان می‌دهد که مؤلف در بسیاری از موارد به شرط‌هایی که برای منابع گذاشته، پایبند است اما در مواردی چنین نیست یا با فرض‌هایی به اشکالات پاسخ می‌دهد که از نظر تاریخی اثبات‌شدنی نیست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الإرشاد فی معرفة حجج اللّٰه علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان مفید، تحقیق: مؤسسة آل البیت:، بیروت، دار المفید، چاپ اول، 1414ق/1993م.
الإعجاز القرآن، أبو بکر محمد بن الطیب باقلانی، تحقیق: السید أحمد الصقر، قاهره، دار المعارف، بی‌تا.
الإمتاع و المؤانسة، أبو حیان توحیدی، تحقیق: أحمد أمین/أحمد الزین، قاهره، مطبعة لجنة التألیف والترجمة والنشر، چاپ اول، 1944م.
الإمتاع والمؤانسة، أبو حیان توحیدی، تحقیق: أحمد أمین/أحمد الزین، مؤسسة هندوی، 2017م.
الإمتاع والمؤانسة، أبو حیان توحیدی، تحقیق: هیثم خلیفة الطعیمی، بیروت، المکتبة العصریة، 1432ق/2011م.
الإحتجاج علی أهل اللجاج، احمد بن علی طبرسی، تحقیق: محمد باقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق.
البدء والتاریخ، مطهر بن طاهر مقدسی، بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
البصائر والذخائر، أبو حیان توحیدی، تحقیق: أحمد أمین/السید أحمد صقر، قاهره، مطبعة لجنة التألیف والترجمة والنشر، 1373ق/1953م.
البیان والتبیین، جاحظ، بیروت، دار و مکتبة هلال، 1423ق.
تاریخ الأمم و الملوک، محمد بن جریر طبری، تحقیق: نخبة من العلماء، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1403ق/1983م.
تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط، تحقیق: سهیل زیار، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
تاریخ المدینة، ابن شبه نمیری، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، قم، 1410ق/1368ش.
تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن ابن عساکر، تحقیق: علی شیری، بیروت، 1415ق/1995م.
تحف العقول، ابن شعبه حرانی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم، 1404ق.
تذکرة الخواص، سبط بن جوزی، بیروت، مؤسسة أهل البیت:، 1401ق/1981م.
التفسیر، علی بن إبراهیم قمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزائری، نجف، 1387ق.
تهذیب الأحکام، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1364ش.
تهذیب الأسرار فی أصول التصوف، أبو سعد عبد الملی بن محمد خرگوشی، تحقیق: محمد علی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1427ق.
التوحید، محمد بن علی بن حسین قمی صدوق، تصحیح و تعلیق: سید هاشم الحسینی، بی‌تا.
التوحید، قاضی نعمان مغربی، تهران، نشر حکمت فراز، 1400ش.
تیسیر المطالب فی أمالی أبی طالب، یحیی بن حسین بن هارون، تحقیق: عبد الله بن حمود العزی، صنعاء، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، چاپ اول، 1424ق/2002م.
الجرح و التعدیل، ابن أبی‏حاتم الرازی، بیروت/حیدرآباد هند، دار إحیاء التراث العربی، 1371ق/1952م.
الجمل، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا.
حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء، أبو نعیم أحمد بن عبد الله الأصفهانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1409ق/1988م.
الحیوان، جاحظ، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.
دعائم الإسلام، قاضی نعمان مغربی، تحقیق: آصف بن علی أصغر فیضی، قاهره، دار المعارف، بی‌تا.
روضة الطالبین و عمدة السالکین (مجموعة رسائل الإمام الغزالی)، أبو حامد غزالی، بیروت، دار الفکر، 1416ق.
زهر الآداب وثمر الألباب، إبراهیم بن علی القیروانی، بیروت، دار الجلیل، بی‌تا.
شرح الأخبار، قاضی نعمان مغربی، تحقیق: سید محمد حسینی جلالی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1414ق.
شرح التعرف لمذهب التصوف، مستملی بخاری، تحقیق: محمد روشن، تهران، انتشارات أساطیر، 1363ش.
شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، تحقیق: محمد أبو الفضل إبراهیم، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیة، 1378ق/1959م.
شواهد التنزیل، عبید الله بن أحمد حکیم حسکانی، تحقیق: محمد باقر محمودی، تهران، 1411ق/1990م.
الصحیح، مسلم بن الحجاج النیشابوری، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
الصحیفة السجادیة، الإمام زین العابدین۷، تحقیق: محمد باقر موحد أبطحی، قم، مؤسسة الإمام المهدی۷/مؤسسة الأنصاریان، 1411ق.
الضعفاء، محمد بن عمرو عقیلی، تحقیق: عبد المعطی أمین قلعجی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.
الطبقات الکبری، محمد بن سعد، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، دار صادر، 1405ق/1985م.
العدد القویة، علی بن یوسف حلی، تحقیق: سید مهدی رجائی، إشراف: سید محمود مرعشی، قم، مکتبة آیة الله المرعشی العامة، 1408ق.
العقد الفرید، ابن عبد ربه الأندلسی، تحقیق: عبد المجید الترحینی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1404ق/1983م.
علل الشرائع، محمد بن علی بن حسین قمی صدوق، نجف اشرف، المکتبة الحیدریة، 1385ق/1966م.
علم القلوب، أبو طالب مکی، تحقیق: عبد القادر أحمد عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق.
عیون الأخبار، عبد الله بن مسلم ابن قتیبة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.
الغارات، إبراهیم بن محمد ثقفی، تحقیق: جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1355ش.
غریب الحدیث، عبد الله بن مسلم ابن قتیبة، تحقیق: عبد الله جبوری، بیروت، 1408ق/1988م.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1363ش.
الکامل فی ضعفاء الرجال، ابن عدی جرجانی، تحقیق: سهیل زیاد، بیروت، دار الفکر، 1409ق/1988م.
کتاب الدعوات، قطب‌الدین راوندی، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی۷، قم، 1407ق.
کتاب السر فی أنفاس الصوفیة (رسائل الجنید)، جنید بغدادی، أبو القاسم، تحقیق: جمال رجب سید بی، دمشق، دار اقرأ، 1425ق.
کتاب الفتوح، ابن أعثم الکوفی، چاپ علی شیری، بیروت، دار الأضواء، 1411ق.
کنز العمال، علاءالدین علی متقی بن حسام‌الدین هندی، تحقیق: بکری حیانی، بیروت، 1409ق/1989م.
المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبد الله الحاکم النیشابوری، تحقیق: یوسف عبد الرحمن المرعشی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
المسند، أحمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
مصادر نهج البلاغة وأسانیده، السید عبد الزهراء حسینی خطیب، بیروت، دار الأضواء، 1405ق/1985م.
المصنف، ابن أبی شیبة الکوفی، چاپ سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، 1409ق/1989م.
المصنف، عبد الرزاق صنعانی، تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت، إصدارات المکتب الإسلامی، 1391ق/1972م.
المعیار والموازنة، أبو جعفر اسکافی، تحقیق: محمد باقر محمودی، 1402ق/1981م.
مقاتل الطالبیین، أبو الفرج أصفهانی، تحقیق: کاظم المظفر، نجف اشرف، المکتبة الحیدریة، 1385ق/1965م.
مکاشفة القلوب المقرب إلی علام الغیوب، أبو حامد غزالی، تحقیق: عبد المجید طعمة حلبی، بیروت، دار المعرفة، 1422ق.
مناقب الإمام أمیر المؤمنین۷، محمد بن سلیمان کوفی، تحقیق: محمد باقر محمودی، قم، 1412ق.
میزان الاعتدال، شمس‌الدین محمد بن أحمد ذهبی، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار المعرفة، 1382ق/1963م.
نزهة الناظر وتنبیه الخاطر، حسین بن محمد حلوانی، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی۷، قم، 1408ق.
نهج البلاغة، صبری إبراهیم السید، نسخه جدیدة محققة وموثقة، قطر-الدوحة، دار الثقافة، 1406ق/1986م.
نهج البلاغة، سید رضی، تحقیق: صبحی صالح، تصحیح: محمد دشتی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1417ق.
«تحلیل نقدی لآراء و أفکار صبری إبراهیم السید فی تحقیق نهج البلاغة»، بکرتشاغ، محمد رضا و مرتضی قدسیان، دراسات حدیثة فی نهج البلاغة، السنة الخامسة، العدد الأول، خریف وشتاء 1400ش/1443ق، من صفحة 45 إلی 62.
«نقد و بررسی روش دکتر صبری إبراهیم السید فی نهج البلاغة»، شاه محمدی، سیده زهرا، استاد راهنما: مهدی مهریزی، دانشگاه قرآن و حدیث، اسفند 1391ش.