بررسی تطبیقی روایات تأویلی اثناعشری و اسماعیلی ناظر به آیات توحیدی قرآن

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

2 ریاست پژوهشکده تفسیر پژوهشگاه دارالحدیث

3 عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث

10.22034/hs.2022.49647.2956

چکیده

بحث تأویل یکی از مباحث مهم در جهان اسلام است.مسئله اصلی این تحقیق بررسی تطبیقی روایات تأویلی اثناعشری و اسماعیلی ناظر به قرآن کریم در حوزه معارف توحیدی است. تاکنون هیچ پژوهشی در این زمینه صورت نگرفته است. میراث اسماعیلی با روایات تأویلی اثناعشری در مباحث اعتقادی بویژه معارف توحیدی اشتراک زیادی دارند، برای نمونه: تأویل آیه نور، تأویل عرش و کرسی، تأویل اسمای حسنای خداوند. بررسی سندی روایات تأویلی مشترک نشانگر نقش فعال راویان متهم به غلو و راویان دارای گرایش فطحی و واقفی است. در نتیجه به صورت موجبه جزئیه تأثیر پذیری منابع حدیثی اثنا‌عشری و اسماعیلی در حوزه معارف توحیدی از جریان غلو و فرق انحرافی دو قرن نخست ثابت می‌شود. همچنین روایان مجهول در این اسناد به وفور یافت می‌شوند که برخی از آنان گزارش شده‌اند. مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به سامان رسیده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
الإختصاص، شیخ محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم: الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، 1413ق.
اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، ابو عمرو محمد کشی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348ش.
ادعیة الایام السبعة، المعز لدین الله، بیروت: دار الغرب الاسلامی، 1427ق.
اربعة کتب اسماعیلیه، ابو‏فراس، شهاب الدین و دیگران، دمشق، التکوین، 2006م.
اساس التأویل، قاضی نعمان، بیروت: دار‏الثقافة، بی‏تا.
الاصلاح، ابو‏حاتم احمد رازی، تهران: مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1383ش.
اعلام الاسماعیلیه، مصطفی غالب، بی‏جا، دار‏الیقظة العربیة، 1343ق.
الافتخار، ابو یعقوب اسحاق سجستانی، بیروت: دار‏الغرب الاسلامی، 2000م.
أمالی المرتضى‏، علم الهدی علی بن حسین موسوی (شریف مرتضی)، بیروت: دار‏الفکر العربی‏، 1998م‏.
الأمالی، محمد بن علی ابن بابویه صدوق، تهران: کتابچى‏، چاپ ششم، 1376ش.
الایضاح، شهاب الدین ابو‏فراس، بیروت: المطبعة الکاثولیکیة، 1964م.
بصائر‏الدرجات، محمد صفار، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، چاپ دوم، 1404ق.
تاریخ اندیشه‏های کلامی در اسلام، عبدالرحمن بدوی، ترجمه: حسین صابری، مشهد: قدس رضوی، 1374ش.
تاریخ و سنّت‏های اسماعیلیه، فرهاد دفتری، ترجمه: فریدون بدره‏ای، تهران: فرزان‏روز، 1393ش.
تأویل الآیات الظاهرة، علی استرآبادی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1409ق.
تأویل الدعائم، قاضی نعمان، قاهره: دار‏المعارف، بی‏تا.
تفسیر روایی جامع، عبد الهادی مسعودی، قم: دار‏الحدیث، 1395ش.
تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود عیاشى، تهران: المطبعة العلمیة، 1380ق.
تفسیر فرات، فرات بن ابراهیم کوفی، تهران: وزارت ارشاد، 1410ق.
تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی، قم: دار‏الکتاب، چاپ سوم، 1404ق.
التوحید، قاضی نعمان، مخطوط، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، شماره نسخه: 1301 عکسی.
التوحید، شیخ صدوق، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1398ق.
ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، قم: دار‏الشریف الرضی، چاپ دوم، 1406ق.
جرعه‏ای از دریا، موسی شبیری، قم: مؤسسه کتاب‏شناسی شیعه، چاپ پنجم، 1392ش.
الحرکات الباطنیه فی الاسلام، غالب، مصطفی، بیروت: دار‏الاندلس، بی‏تا.
خوان اخوان، ناصرخسرو قبادیانی، تهران: انتشارات اساطیر، 1384ش.
دعائم الإسلام، ابوحنیفه نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حَیُّون تمیمی مغربی، قم: مؤسسه آل البیت:‏، چاپ دوم، 1385ق.
راحة العقل، حمید‏الدین احمد کرمانی، بیروت: الاعلمی، 1427ق.
رجال الطوسی‏، محمد بن حسن طوسی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، 1373‏ش.
رجال النجاشی، احمد نجاشی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، 1365ش.
الرجال،  احمد بن حسین غضائری، قم: دار‏الحدیث، 1422ق.
رسالة المذهبة، یعقوب بن یوسف بن کلِّس، تحقیق: عارف تامر، بیروت: دار المسیرة، 1408ق.
زهر المعانی، ادریس عماد‏الدین قرشی، بیروت: المؤسسة الجامعیة، 1411ق.
الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، ابو‏حاتم احمد رازی، تحقیق: سعید الغانمی، بیروت: الجمل، 2015م.
سرائر و اسرار النطقاء، جعفر ابن منصور الیمن (المنسوب )، بیروت: دار‏الاندلس، 1404ق.
شجرة الیقین، عبدان داعی قرمطی، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، 1402ق.
شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، قاضی نعمان، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1409ق.
شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، عبید الله حسکانی، تهران: وزارت ارشاد، 1411ق‏.
صحیفة الإمام الرضا شهاب الدین۷، امام هشتم، مشهد: کنگره جهانی امام رضا۷، 1406ق.
عرض اخبار اصول بر قرآن و عقول، سید ابوالفضل ابن‏الرضا برقعی، ویرایش 2، بی‏جا، بی‏تا.
عقاید الباطنیه فی الامامة و الفقه و التأویل عند القاضی النعمان، محمد‏الهادی الطاهری، بیروت: انتشارات العربی، 2011م.
عیون أخبار الرضا۷، شیخ صدوق، تهران: جهان‏، 1378ق.
فرائد الاصول، مرتضی انصاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1416ق.
فضائل أمیر المؤمنین ۷، ابن عقده احمد بن محمد کوفى، قم: دلیل ما، 1424ق.
فهرست کتب الشیعة، محمد بن حسن طوسی، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی‏، 1420 ه.ق.
الکافی‏، محمد بن یعقوب کلینى، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
کتاب سلیم بن قیس الهلالی‏، سلیم بن قیس هلالى، قم: الهادی، 1405ق.
کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، تهران: اسلامیه، چاپ دوم، 1395ق.
کتاب الریاض، احمد حمید‏الدین کرمانی، بیروت: دار الثقافة، بی‏تا.
کتاب الزینة، رازی، ابو‏حاتم احمد، تحقیق: حسین همدانی، صنعاء: مرکز الدراسات، 1415ق.
کتاب الکشف، جعفر ابن منصور الیمن (المنسوب)، تصحیح: شتروطمان، قاهره، 1952م.
الکشف، جعفر ابن منصور الیمن (المنسوب )، تحقیق و تقدیم: مصطفی غالب، بیروت: درا‏الاندلس، 1404ق.
کنز الولد، ابراهیم حامدی، بیروت: دار‏الأندلس‏، 1416ق‏.
گشایش و رهایش، ناصر خسرو قبادیانی، تهران: انتشارات اساطیر، 1380‏ش.
المجالس المستنصریة، مؤید الدین هبة الله شیرازی، قاهره: مکتبة مدبولی، 1413ق.
المجالس المؤیدیه، المؤید الدین هبة الله شیرازی، تعلیقه: محمد عبد‏الغفار، قاهرة: مکتبة مدبولی، 1414ق.
المحاسن، احمد برقى، قم: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.
مرآة العقول، محمد‏ باقر مجلسی، تهران: دار‏الکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1404ق.
معانی الأخبار، شیخ صدوق، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1403ق.
معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، ابوالقاسم خویی، بی‏جا، بی‏نا، چاپ پنجم، 1413ق.
المقالید الملکوتیه، ابو یعقوب اسحاق سجستانی، تونس: دار‏الغرب الاسلامی، 1432ق.
المیزان فی تفسیر القرآن‏، محمد‏حسین طباطبایی، بیروت: مؤسسه الأعلمی، چاپ دوم، 1390ق.
الوافی، فیض کاشانى، محمد محسن، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین، 1406ق.
وجه دین، قبادیانی، ناصر خسرو، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ دوم، 1384.
الیقین باختصاص مولاناعلیّ۷ بإمرة المؤمنین، ابن طاووس، على، قم: دار الکتاب‏، 1413ق.
الینابیع، سجستانی، ابو یعقوب اسحاق، بیروت: المکتب التجاری، 1965م.
«بررسی تطبیقی روایات تأویلی اثناعشری و اسماعیلی ناظر به قرآن کریم با تأکید بر روایات ولایت»، ابوالفضل فتحی، (پایان نامه دکتری) قم: دانشگاه قرآن و حدیث، 1398ش.
«خدا و صفات او در نگاه اسماعیلیان»، مهدی فرمانیان، ضمن مجموعه مقالات اسماعیلیه، قم: دانشگاه ادیان، چاپ دوم، 1384ش.
«قاضی نعمان و مذهب او»، امیر جوان آراسته، چاپ ‏شده در ضمن مجموعه مقالات اسماعیلیه، قم: ادیان و مذاهب، چاپ دوم، 1384ش.