بررسی محتوایی آثار شیخ صدوق با محوریت عقل گرایی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث

2 دانشیار دانشگاه مازندران دانشکده الهیات و معارف اسلامی

3 استادیار گروه فلسفه دانشکده الهیات دانشگاه مازندران

10.22034/uh.2025.51982.3606

چکیده

هدف این پژوهش، بررسی محتوایی آثار حدیثی و کلامی شیخ صدوق با تمرکز بر مؤلفه‌های عقل‌گرایی در اندیشه و روش وی است. شیخ صدوق به عنوان یکی از برجسته‌ترین محدثان و متکلمان شیعه در قرن چهارم هجری، در آثار خود چون التوحید، کمال‌الدین، علل الشرایع و معانی الأخبار، تلاش کرده است تا آموزه‌های دینی را با تکیه بر احادیث اهل‌بیت (ع) تبیین نماید. با این حال، نحوه مواجهه او با عقل و نقش آن در تفسیر و تأویل متون دینی همواره محل مناقشه بوده است. در این مقاله، با روش تحلیل محتوا و بررسی نمونه‌وار از آثار او، جلوه‌های عقل‌گرایی و تعارض‌های احتمالی آن با گرایش حدیث‌محور شیخ صدوق مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که گرچه صدوق در ظاهر بر اصالت نقل تأکید دارد، اما در بسیاری از مواضع، به گونه‌ای گزینشی و عقل‌مدار به گزینش و تحلیل روایات می‌پردازد و در مواردی نیز برای دفاع از اصول اعتقادی، از استدلال‌های عقلانی بهره می‌برد. این پژوهش نشان می‌دهد که عقل‌گرایی در اندیشه شیخ صدوق نه در قالب عقل فلسفی، بلکه در چارچوب عقل حدیثی و در خدمت تبیین معارف دینی به‌کار گرفته شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آموزش عقاید، محمدتقی مصباح یزدی، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، 1384ش.
اعتقادات الامامیه، محمد بن علی ابن بابویه، قم، کنگره شیخ مفید، 1414ق.
الامالی، محمد بن علی بن بابویه، بیروت، اعلمی، 1400ق.
البیان و التبیین، عمر بن بحر جاحظ، بیروت، مکتبة الهلال، 1423ق.
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
تنقیح المقال فی احوال الرّجال، عبداللّه مامقانی، نجف، مطبعة المرتضویة، 1350ق.
التوحید، محمد بن علی بن بابویه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1398ش.
الحاشیه علی مدارک الاحکام، محمدباقر وحیدبهبهانی، قم، موسسه آل البیت، 1419ق.
الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.
صفات الشیعه، محمد بن علی بن بابویه، تهران، اعلمی، 1362ش.
علل الشرائع، محمد بن علی بن بابویه، قم، داوری، بی‏‏تا.
علل الشرائع، محمد بن علی بن بابویه، نجف، مکتبة حیدریه، 1386ش.
علوم اسلامی، مرتضی مطهری، انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا وکانادا، بی‏‏تا.
عیون اخبار الرضا۷، محمد بن علی بن بابویه، تهران، جهان، 1378ش.
فرهنگ فارسی، محمد معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1317ش.
قرآن‏‏شناسی، محمدتقی مصباح یزدی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380ش.
کمال الدین و تمام النعمه، محمد بن علی بن بابویه، تهران، اسلامیه، 1395ش.
لسان العرب، ابن منظور محمد بن مکرم، بیروت، دارصادر، 1414ق.
المحجة فی تقریرات الحجة، سید محمدحجت‏‏کوه‏‏کمری، قم، بی‏‏جا، 1421ق.
معانی الاخبار، محمد بن علی بن بابویه، محقق: علی اکبرغفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
معجم مقاییس اللغة، احمد ابن فارس، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1414ق.
مفردات الفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، بیروت، دارالقلم، 1412ق.
مقباس الهدایه فی علم الدرایه، عبداللّه مامقانی، قم، انتشارات دلیل ما، 1385ش.
المقنع، محمد بن علی بن بابویه، قم، اعتماد، 1415ق.
من لایحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، مبارک بن محمد ابن اثیر، مبارک بن محمد، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏، 1367ش.
«ابن‏بابویه و کلام»، احمد پاکتچی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد سوم، 1399ش.
«اعتبارسنجی گونه‏‏های مختلف روایات نزد شیخ صدوق»، معصومه طاهریان قادی، سیّد محسن موسوی و همکاران، مطالعات فهم حدیث، بهار و تابستان، سال ششم، شماره 12، 1399ش.
«امالی شیخ صدوق، منشوری اعتقادی- اخلاقی برای شیعیان نیشابور»، محمد نویدفر، لیلا نجفیان رضوی، محمود مهدوی دامغانی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، زمستان، شماره45، 1400ش.
«تقطیع روایت در کتاب من لا یحضره الفقیه؛ مصادیق، انگیزه‏ها و آسیب‏ها»، مجتبی علی‏‏اکبریان و همکاران، حدیث‏پژوهی، پاییز و زمستان، شماره 22، 1398ش.
«توحید صدوق از نگاه تحلیل و نقد»، عباس اسماعیلی‏‏زاه، علوم حدیث، شماره 28، 1382ش.
«روش صحیح تفسیر قرآن»، جعفر سبحانی، مجله قبسات، شماره 29، ص9-30، 1382ش.
«مطالعه تطبیقی انتقادی مضامین استدلال‏‏های کلامی شیخ صدوق، شیخ مفید و خواجه نصیر طوسی = در اثبات وجود خدا»، کاوس روحی برندق و همکاران، پژوهشنامه کلام تطبیقی شیعه، بهار و تابستان، شماره 8، 1403ش.
«واکاوی محل برگزاری مجالس امالی شیخ صدوق=»، محمد نویدفر، لیلا نجفیان رضوی، محمود مهدوی دامغانی، مطالعات تاریخ اسلام، سال یازدهم، شماره42، 1398ش.